«Тіл мәселесі өзі-ақ шешіледі». Қазақ тілінің мәртебесін қалай арттырамыз?

Қытай мен Қазақстанның тауар айналымы бұрын- соңды болмаған өсімді көрсетіп отыр. 2023 жылдың қорытындысы бойынша ол 25 миллиард долларға жетіп, рекорд орнатты. Қытай дәстүрлі түрде Қазақстан экономикасындағы ірі инвестордың бірі, инвестицияның жалпы сомасы ондаған миллиард доллар. Қытаймен ортақ шекара, Қазақстанның Шығысы мен Батысы арасындағы тиімді географиялық жағдай – осының тараптар үшін қытай тауарының түрлі бағыттағы транзиті үшін мүмкіндіктерге жол ашады.

Жақында Қазақстан президенті Қасым–Жомарт Тоқаев пен ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин Қазақстан мен Қытай арасындағы ынтымақтастықтың «алтын отыз жылдығын» басталғанын атады. Бұған Қазақстан басшысының былтыр Қытайға жасаған екі сапары дәлел. ҚР мен ҚХР серіктестігінде түсініспеушілік немесе су бөлу мәселесі жоқ. Ресейге келсек, бүгінде ең маңызды мәселенің бірі студенттерді бірлесіп оқыту, білім беру. Ресей университеттері қазақстандық жастардың тегін жоғары білім алу үшін орындар бөледі. Жалғыз шарты – орыс тілін білуі керек. Себебі, соңғы уақытта Қазақстанда орыс тілінен бас тарту және тек қазақ тіліне оқу туралы үндеу көбейіп келеді.

Ұлттық сананы қалыптастыру тұрғысынан мұндай шаралардың пайдасы мол. Бірақ дүкен мен басқа да қоғамдық мекемелерде тек қазақ тілінде сөйлесуді талап ететіндер кез келген мәселені шешу жан-жақты тәсілді қажет ететінін ұмытып кетеді. Мысалы, бірнеше рет жүргізілген зерттеулер мен сауалнамалар орыс тілінің біртіндеп қазақ тілімен алмастырылып жатқанын көрсетеді. Сондай-ақ, аймаққа назар аударған жөн. Мәселен, елдің солтүстігінде негізінен орысша сөйлейді, ал оңтүстік және орталық облыстарда негізінен қазақ тілі басым. Бір тілмен сөйлесе беріңіз, бірақ неге басқа тілге тыйым салу керек?

Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің ұлттық статистика бюросы эмигранттар легінің дені ЕО, АҚШ, Канада, Беларусь, Ресей және басқа елдерге бағыт алғанын атап өтті. Германия реципиент ел ретінде ерекшеленеді. Сонымен бірге, бюроның мәліметінше негізінен жоғары білімі бар адамдар, яғни жұмыс пен күнделікті қарым-қатынаста екі тілді білетіндер шетел асады. Бүгінде әлемде бұл қалыпты құбылыс саналады.

Орыс тіліне тыйым салынса, сол тілдегі миллиондаған ғылыми жұмыс, зерттеу мен жобаға тыйым салынады, қазақстандықтар сол тілде жұмыс істеп, оқи алмайды. Әлде аудармамен айналысу керек пе? Бірақ қазақ тілі мамандарының айтуынша, мазмұнын сақтап аудару мүмкін емес:

«Ағылшын тілін үйрену қазақ тіліне қарағанда жеңіл, өйткені ағылшын тілінде сапалы оқулықтар мен курстар жетеді. Егер қазақша білмейтін адамға тіл жұмысқа қажет болса (бірнеше бос жұмыс орны екі тілді білуді талап етеді), онда тілдің салыстырмалы түрде қарапайымдылығына қарамастан, оны үйрену оңай емес».

Бірақ қалай десек те, біз қаласақ та, қаламасақ та Қазақстанның білім беру саласындағы орыс тіліндегі жағдай да өзгереді. Қоғамдық пікірталас кезінде мектептерді орыс тілінен бас тартуға деген үндеулер жиі кездеседі. Мектептер мен басқа оқу орындары екі тілді де, мемлекеттік және орыс тілдерін де білуді талап етеді. Екі тіл бойынша білімді бағалау туралы қорытынды құжатқа енгізіледі.

Еуразиялық экономикалық комиссияның деректеріне сәйкес, бүгінде Қазақстанда білім беру мекемелерінің 47 пайыздан астамы жеке меншік, олар өзінің білім беру бағдарламаларын жасай алады. Сонымен қатар, Ресейге ұнамайтын батыстық қорлар қазақ тіліне көшкен білім беру мекемелеріне қаржы құюға, грант бөлуге, оқытуға дайын. Жүздеген мың жас қазірдің өзінде тек қазақ тілінде оқуға дайын.

PISA-2018 халықаралық мониторингінің дерегінше, ҚР бүгінде Әзірбайжан және Босниямен 62-64 орында (рейтингте барлығы 77 орын бар). Орташа балл бойынша Қазақстан (402,3) посткеңестік кеңістіктің көптеген елінен төмен (Ресей — 481,7, Беларусь — 472,3, Молдова — 424,3). PISA-2018 зерттеуін ұйымдастырушылардың бағалауынша, «30 балл айырмашылығы бір оқу жылындағы көрсеткіш. 15 жастағы қазақстандық білім мен құзыреттілік деңгейі, ақпаратты меңгеру және оны өзінің зияткерлік әлеуетін арттыру үшін пайдалану қабілеті бойынша ЭЫДҰ, Ресей, Украина, Беларусь елдерінен екі жыл және одан да көп уақытқа артта қалып отыр». Өңірлерге бөлсек, Қазақстанның оңтүстігі мен батысында, яғни негізінен қазақ халқы шоғырланған жерде білім деңгейі ең нашар көрсеткіш көрсеткен. Астанадағы орыс және қазақ сыныбында оқитындар арасында да үлкен айырмашылық (80 пунктке дейін) бар. Басқаша айтсақ, қазақ мектептердегі білім берудің сапасы айтарлықтай артта қалып отыр.

Орыс тіліне тыйым салып, күрескенше қазақ тілінде оқытудың жаңа тиімді бағдарламасын жасауға күш салу, ғылыми олимпиадалар мен зерттеулер өткізіп, тілімізді жетілдіру қажет. Бұл еліміздің тілі және қазақша оқитын кез келген адам барынша сапалы білім алуы керектігін, сондай-ақ әлемдік деңгейдегі білім алуға тиіс екенін түсінуіміз керек. Сол кезде «тіл мәселесі» өзі-ақ шешіледі.