Талибтер Орталық Азиядағы су ресурстарынан өз үлесіне таласа бастайды – сарапшы

Жалғасы. Бірінші бөлімді де оқыңыз.

Талибтер халықаралық құқыққа емес, шариғат нормаларына қарайды

ҚНУ профессоры Рустам Бурнашев Ауғанстанның аймақтың су проблемасына қалай байланысы бар екенін түсіндірді.

– Біз жағдайды 20 жыл бұрын, Ауғанстандағы жағдайды Талибан қозғалысымен шешудің алғашқы мүмкіндігі болған кезде зерттедік. Қазір бұл іс жүзінде қайталанды. Екі кезеңге де ортақ мәселе”, – деді ол.

Біріншісі су ағындарының бөлінуіне қатысты. Осыған байланысты КСРО кезінде Амудария суын Одақ пен Ауғанстан арасында бөлу туралы келісім жасалды. КСРО ыдырағаннан кейін келісім төрт мемлекет арасында бөлінді: Тәжікстан, Өзбекстан, Түркіменстан және Ауғанстан. Соңғысына белгілі бір квота берілді, бірақ ол бұл суды алмады.

Ауғанстандағы өсірілетін ауылшаруашылық өнімдерінің тізімін өзгертуді ескере отырып жағдай реттелген кезде (апиын көкнәрінің дақылдары азаяды), Кабул өзінің судағы үлесін талап ете бастайды. Бұл қиындық туғызады.

Ауғанстанның солтүстік бөлігінде ауыл шаруашылығы өндірісіне жарамды жерлер 1,1 млн гектар деп есептелуде, ал іс жүзінде қазір 400 мыңнан сәл артық жері ғана пайдаланылады

Өсім үш есе дерлік болуы мүмкін. Тиісінше, су қажет, ал ел оны алуға оған құқылы. Сонымен қатар, нақты келісімдер бар”, – деді Бурнашев.

Екінші мәселе — заңды тұсы. Суды пайдалану туралы келісім жасасатын зайырлы мемлекеттерден айырмашылығы,

талибтер шариғат нормаларына бағынады, онда су – Құдайдың игілігі болып табылады және ешкім ешкімге ешқандай тыйым сала алмайды

— Яғни, олардың суды пайдалануға жасалған квотаға бағынуы елеулі күмән тудырады.

Сондықтан Өзбекстанның қазіргі президенті Шавкат Мирзиеев Ауғанстан Орталық Азияның бір бөлігі екенін айтуда

Өйткені ол Амудария арқылы Ауғанстан Арал теңізінің бассейніне кіретінін жақсы түсінеді, – деп түсіндірді профессор.

Біздің заңдарымызда “экологиялық мигрант” ұғымы жоқ

Саясаттанушы Замир Қаражанов өткен ғасырдың 90-жылдарында қалыптасқан аймақтағы су көлемін бөлу механизмі бәріне бірдей сәйкес келмейтінін айтты.

– Онда жауапкершілік пен әділдік аса қамтылмаған, ал оның өзі тараптардың сенімдері мен уағдаластықтары бойынша іске асырылады. Мұндай жағдай ерте ме, кеш пе елдер арасындағы суға қатысты дағдарыстарды тудырады. 2021 жылы Сырдария өзенінің таяздануы — бұл Орталық Азияда алдағы онжылдықта орын алуы мүмкін қиындықтардың дабыл белгісі, — деді ол.

Бұдан басқа, Қазақстан заңнамасында экологиялық көші-қон тетігі әзірленбеген. Экологиялық апат құрбандары үшін материалдық өтемақы қарастырылған, бірақ

олар экологиялық мигранттар немесе босқындар ретінде танылмайды және жаңа жерге көшкенде үкімет оларға көмектесе алмайды

– Қазақстанда халықты нәтижелі жұмыспен қамту бағдарламасы жұмыс істейді, ол халықтың еңбектегі ұтқырлығына жәрдемдеседі. Ол халықтың жұмыс күші артық өңірлерден жұмыс күші тапшы өңірлерге көшуін көздейді, бірақ экологиялық қолайсыз өңірлерден экологиялық жағынан қолайлы өңірлерге көшуін қарастырмайды.

Басқаша айтқанда, зардап шеккен аймақтардың тұрғындары көшу мәселесін өз бетінше шешуге мәжбүр болады. Оларға сенім артуға болатын жалғыз нәрсе – экологиялық апат құрбандары ретінде мемлекет тарапынан өтемақы алу, – деп түсіндірді саясаттанушы.

Ол мемлекеттік бағдарлама бойынша қоныс аударушылар үшін квотаны ғана емес, олар қоныс аудара алатын өңірлердің географиясын да кеңейтуді ұсынады.

Әрі қарай Қаражанов Ресейдің Қытайға Обь өзенінен су ұсынғанын еске салды, оның суымен кейде үлкен аумақтар су астында қалады. Егер бұл су Қытайға бұрылатын болса, ол Ертістен алатын суын азайтып, Қазақстанға су ағыны көбейер еді. Мәселе талқыланды, бірақ нақты шешімдер әлі жоқ.

– Трансшекаралық өзендер бойынша Қазақстан өзінің оңтүстік көршілерімен уағдаластыққа ие екені анық. Қытаймен мәселе әлі шешілген жоқ. Бұл дегеніміз, Қазақстан сумен қамтамасыз ету мәселесінде тұрақсыз жағдайда тұр деген сөз, — деп есептейді Қаражанов.

Адамдар кірпілер мен гүлдерден гөрі маңыздырақ

Әділ Каукенов, China Center Қытай зерттеулер орталығының директоры, Қытай “келісім жасауға икемді” деп санайды.

— Қазақстан көзқарасы шамамен осындай: барлығы көңілімізден шығады, ештеңе өзгертудің қажеті жоқ, қалай бар солай қала берсін. Аса қанағаттанып отырмаған Қытай тарапы Ертіске қатысты былай дейді: ол үш елдің аумағы арқылы өтеді, сондықтан Қазақстан, Қытай және Ресей оған құқылы.

Бұрын Қытай Іле және Ертіс өзендеріне аса қызығушылық таныта қоймаған, өйткені Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы (ШҰАА) аса дамымаған, бұл су қоймаларындағы суды негізінен Қазақстан мен Ресей пайдаланған. Қазір Қытайдың кезегі, және ол осы өзендер ағынының үштен біріне құқылы”, – деді ол.

Бұл ретте

біздің ұстанымымыз: ағынның 30%-ы бүкіл өңірдің экологиясына қауіп төндіруі мүмкін, ал бұл автоматты түрде көршілес ШҰАА-ға соққы береді

Қытай үшін бұл жерде экологиялық тұрақтылықтың сақталуы маңызды. Сондықтан Қытай қанша су ағынын аллады деген сұрақ ашық күйінде қалуда.

– Қазақстан егер ағын кем дегенде 10%-ға қысқарса, бұл флора мен фаунаның тозуына әкеледі деп қауіптенеді. Бірақ Қытайда бұған дәлел бар: флора мен фауна – жақсы нәрсе, әрине, бірақ біздің жағымызда су гүлдер мен кірпілерге ғана емес, адамдарға да қажет.

Кірпі мен адамдар арасында таңдау жасай отырып, біз соңғысын таңдаймыз,

– деді Каукенов.

Ол сондай-ақ ШҰАА аймақтық Үкіметінің ұстанымы туралы да атап өтті – онда халық жайылымдар мен өндірістер үшін судың жетіспеушілігінен зардап шегуде. Енді жергілікті билік көбірек су алуға ниетті. Оның үстіне, АӨК кәсіпорындарының саны тек ШҰАА ғана өсіп отырған жоқ.

— Егер барлығы тек өздерін ғана ойлайтын болса, онда жоғары ағыс бойындағылар жеңеді, ол – Қазақстан емес

Сондықтан “менің көршілерімде не болып жатқанын қызық емес” деген ұстаным басынан дұрыс емес. Бізге олардың проблемаларына мұқият қарау және оларда не болып жатқанын түсінуіміз керек, содан кейін нақты болжамдар жасай аламыз. Тиісінше, келісімге келу оңай болады”, – деді сарапшы.