Бәрі мұның өзгермейтін факт екенін және одан бас тартпайтынын түсінген кезде…

Бәрі салт-дәстүрмен келісіліп, рәсімдермен бекітілген кезде, шегінуге және үміттенуге ешқандай себеп жоқ болғанда…

Сол кезде қазақтардың өміріндегі ең маңызды оқиғаға – тойға дайындық басталды. Солай болған екен, енді тағы бір рет, шын мәнінде, той деген не екенін түсінуге тырысайық. Оның табиғаты қандай және оның құпия мақсаты қандай?

Той бұл мереке емес, өмір салты

Түсінікті болу үшін айтайын, біз үшін той – бұл ресейлік орыстар үшін Пушкин сияқты. Германия немістері үшін Гете сияқты. Корея корейлері үшін Чхве Чи-вон сияқты. Яғни, бұл біздің бар байлығымыз. Қазақтың орыстары Пушкинге олай қарамайды. Қазақтың корейлері үшін де Чхве Чхи-вон дәл солай. Олар қазірдің өзінде біздің бір бөлшегіміз тәрізді, және менің ойымша, онымен ешкім дауласпайды.

Бір сөзбен айтқанда, той – бұл біздің жалпыұлттық брендіміз. Біздің әлемге жолдауымыз. Біздің әлемде тіршілік етіп жатқанымызды дәлелдейтін мәлімдеуіміз. Біздің өмір салтымыз. Әлемдік сын-тегеуріндер мен жаһандық өзгерістерге біздің кең ауқымды батыл жауабымыз. Біздің ғаламның заңдарына ықпалымыз. Біздің ғасырлар бойы жинақталған бәсекелестік тәжірибеміз. Біздің ұлттық идеямыз, тіпті қаласаңыз…

Біз мұны баяғыда түсіндік және қабылдадық.

– Мұның фишкасы неде дейсіз бе? – Дұрысы, артықшылықтары неде?

Себебі, қазақтың тойлары өмірдің барлық жағдайларыа қарастырған. Бұл факт бойынша ноу-хау да бізге тиесілі. Тойды демалыс немесе біреудің даңғойлығы деп ойлаудың қажеті жоқ. Мүлде олай емес. Біріншіден, бұл үлкен жоспарлы әрі  тынымсыз жұмыс. Бұл міндет. Жалпы алғанда, оған бәрі тәуелді: мансап, ақша, атақ, мәртебе, қоғамдық пікір, әлеуметтік жағдайы, өзін-өзі қабылдауы, өзін-өзі растауы, өзін-өзі бағалауы…

Шақырса — бар, шақырмаса — өзің сұран

Негізінде, қазақтың бүкіл өмірі міндетті түрде атап өтуі керек кезекті қуанышты күтумен өтеді. Нағыз қазақ мұны бәрінен де жақсы жасай алады. Бұл туралы әлеуметтану саласындағы соңғы бес жүз елу жылдағы ғылыми зерттеулер айтады. Нағыз қазақ үшін демалыс күні – дүйсенбі. Себебі сенбі және жексенбі күндері қарбаласқа толы. Бұл ерекше күндер. Олар алдын ала белгіленіп қояды.

Тойға шақырғанда әр түрлі салтанатты жағдайлар адамды қуантады. Қазақтардың мерекелік дастарқанға міндетті түрде баруына ештеңе кедергі келтіре алмайды: қашықтық та, жаман көңіл-күй де, ауру да, тіпті қолайсыз ауа-райы да. Себебі қазақтың санасында ежелгі ұстаным бар: шақырса – қалма, шақырмаса – өзің сұран. Шақырмаса жағдай қиындайды. Бірақ ең күштісі – сені шақырады, бірақ сен бармайсың.

Себебі сен олардан бір күн бұрын шақырған басқа жерде күтеді. Бірақ бұл да қиын емес: сіз қайтып келе жатқан жолда шақырған жерге кешіксеңіз де кіріп шығуыңызға болады. Көпшілігі солай істейді: бір күнде бірнеше тойға кіріп шығады.

Мұның жүрекке, асқазанға, бауырға, қалтаңыз бен миға қандай ауыртпалық екенін түсіну үшін ақылды болудың қажеті жоқ. Ондайға бәрінің шамасы келе бермейді. Мысалы, орташа статистикалық америкалық үшін мұндай өмір өліммен тең, ал қазақ үшін бұл уик-энд алдындағы жаттығу ғана.

Той өз-өзіңді сынау тәрізді

Бақытты адамдар, кейбіреулері қызғанышпен қарайды. Бүкіл өмірң – үздіксіз мереке. Алайда, жоғарыда айтқанымдай, той – бұл даңғойлық емес. Бұл – борыш. Көптеген туыстарың мен достарыңның алдында. Балалар мен ата-аналарыңның алдында. Ар-ождан мен көршілеріңнің алдында. Адамдар мен аспан алдында. Бүкіл әлем алдында. Тіпті, Жаратушының алдында.

Бір нәрсе ғана біршама алаңдаушылық туғызады: біздің тойларымыз байқаусызда жарысқа айналды. Мақтанудан, өзіңді мықты етіп көрсетуден чемпионат. Мемлекеттік көлемге ие болған өзін-өзі көрсету турнирі. Кейде тіпті түсініксіз: жағдай тойға ұласты ма әлде тойдан жағдай туындады ма? Бастысы не маңызды – факт ме әлде оны атап өту ме?

Дегенмен, бұған да аяулы ұлттық ерекшелік ретінде қарауға болады. Жаңа заман – жаңа дағдылар. Нағыз қазақтың көптеген естеліктері осы тоймен байланысты екені кездейсоқтық емес. Және де көбінесе той туралы әңгіме айтады. Бұл басты тақырып. Сондай-ақ ең жағымды. Алайда, мен бұл жерде қателесуім мүмкін. Сәтсіз өткізілген тойлар да болады.

Себебі той – бұл сынақ. Мерекеге қатысушылардың барлығы және барлық шақырылғандар бір мезетте судья болып шығады. Шеруге барған адам бәрін мұқият бақылайды. Сол сәтте мұқият талдау жасалып, шығындар есептеліп жатады: залды жалға алу, дастархан, қара уылдырық мөлшері, қонақтар саны, тойға шақырылған жұлдыздар саны мен басқа да өлшемдер…

Бір сөзбен айтқанда, той маңызды. Той – қасиетті дүние. Бүгінгі күні “тойханалардың” саны жаңа мешіттер санымен бәсекелесетіні кездейсоқ жағдай емес. Бұл қисынды да, өйткені нағыз қазақ қателік жасап, соңынан өкінуге бейім. Өкініп, кейін қайта қателік жасайды.

Менің ойымша, қазақты шығарған кезде Құдай иеміз аптаның күндерін жұма күні мешітке барғаннан кейін қазақтар демалыс жасай алатындай етіп арнайы бөлген тәрізді. Дүйсенбі күнін бас жазуға қалдырады, сонда бізде үш жұмыс күні қалады: сейсенбі, сәрсенбі және бейсенбі. Егер бұл күндер алтыншы шілдеге немесе аяқ астынан болатын сайлауға түспесе…

Ең маңызды той

Маңызды сұрақ туындайды: шын мәнінде не үшін той жасалады? Мұндай мөлшерде ол кімге керек? Нақтырақ айтсақ, олар кімді көбірек қуантады? Бүгінгі таңда тойдың болғанына ең көп қуанатын – шоу-бизнес жұлдыздары. Олардың қуанышы маған сегізінші наурыз қарсаңындағы гүл сататын дүкендердің иелерін еске салады. Олар танымал олигархтың ішімдікке масайған баласын ұстап алған МАИ инспекторлары тәрізді… Менің ойымша, бұл ең алдымен солардың мерекесі, содан кейін ғана  басқалардікі.

Бұрынғы кездер, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған, өзендерімізде жанармай аққан замандарда бәрі басқаша болатын. Бұрындары той – иелерінің мерекесі еді. Қыр адамы өз мерекесінен басқаға дәл осылай мұқият әрі жан-жақты дайындалмаған шығар. Дәл сол себепті рәсімдер де, салт-дәстүр мен түрлі ұсақ-түйектері де тойға әзірлікке, ұйымдастыру мен өткізуге тікелей байланысты.

Осы жерде біз қазақ үшін той өмірдің мәні деген қорытындыға келеміз. Қазақ кейде осы өмірдің өзін бір тұтас той ретінде қабылдайды. Ол бұл әлемге әндетіп келіп, ырғақты әуенмен кетеді. Бізде: “Той дегенде қуу бас та домалайды” деп бекер айтпайды. Міне, осындай қарапайым философия.

Сонымен, шектеусіз мерекелер қатарында үйлену тойы бөлек. Оны тойдың тойы деп айтуға болады. Бәрі содан – үйлену тойынан басталады. Біріншіден, мен айтқандай, ондай екі той бар. Қалыңдық жақтың тойы – ұзату той және күйеу жігіт жақтың –үйлену тойы, ол басты болып саналады (Егер қалыңдықты алып қашып кетсе, онда ұзату той өткізілмейді).