Ұлттық күрестің алдын алуға болатын еді

Жыл сайын қайталанады

Бір нәрсе алаңдатады: Қазақстанда су тасқыны қаупі жыл сайын қайталанады. Ғалым, РАВН академигі, техника ғылымдарының докторы және профессор Мәлік Бөрлібаев атап өткендей,

су тасқынының алдын алу күрестің ұлттық түріне айналды. Шенеуніктер де ештеңені өзгертуге тырыспайды

ҚР Су кодексі, сондай-ақ оған кіретін “Су қорғау аймақтары мен белдеулерін белгілеу қағидалары” тұрғын үй массивтерін су басудан іс жүзінде сақтауға мүмкіндік беретін шараларды қамтымайды. Ұсынылып отырған жаңа ҚР Су кодексінің бірінші нұсқасында бұл мәселе мүлде қарастырылмайды.

— Менің ойымша, біреу Үкіметтің резервтік қорын тауысу үшін жыл сайынғы су тасқынына мүдделі тәрізді

Осыған байланысты мен жақында ел президентіне хат жаздым. Алдымен маған Президент Әкімшілігінен Менің өтінішім тіркелгені туралы SMS келді. Екіншісі хабарлама оны Үкімет кеңсесіне жібергені туралы болды. Ал үшіншісінде маған хат Ұлттық экономика министрлігіне жіберілгені туралы хабарланды. Дегенмен бұл министрліктің не қатысы бар, ештеңе түсінбедім. Яғни, бұрынғы жағдай қайталануда. Сайып келгенде, Сіздің хатыңыз мұның бәріне кінәлі адамдардың қолына түседі.

Жасанды проблема

– Мәлік Жолдасұлы, сіз Президентке үндеуіңізде не жаздыңыз?

— Менің хатымның бір тармағында “Су қорғау аймақтары мен белдеулерін белгілеу Ережелерін”, сондай-ақ су қорғау аймақтары мен су қорғау белдеулерінің белгілерін қайта қарау талабы жазылды.

Біз адамдарға өзендердің алқаптарына қоныстануға мүмкіндік беріп, су тасқынына қарсы барлық осы күресті жасанды түрде қолдан жасадық

Жоғары санаттағы өзендер үшін, яғни ірі өзендер үшін, судың кемерінен тек 500 метр өлшеу керек (су қоймасы су бетінің қиылысу сызығы — ред.), содан кейінгі жерлерге адамдарға үй салуға және тіршілік жасауға рұқсат етіледі. Өзен үшін 500 метр дегеніміз не – сол Іле немесе Ертіс үшін? Егер өзендер төмен санатқа ие болса, онда ауылды одан да жақын орналастыруға болады.

Ата-бабаларымыздың тәжірибесі

— Ал шын мәнінде қанша метр қажет?

– Классикалық гидрологияда “тасыған су белгісі” деген ұғым бар. Бұл бір өзеннің алқабында бұрын-соңды байқалған судың ең көп көлемі. Ол әрқашан да табиғатта із қалдырады. Тасыған сулардың осы белгілеріне назар аудару керек. Егер бұл ережелер ескерілмесе, табиғат оған төзбейді.

Сондықтан мен өткен ғасырларда біздің ата-бабаларымыз тіпті киіз үйлерімен де тасыған су белгісіне жақындамаған деп әзілмен ескертіп отырамын. Олар бүгін болмаса да ертең су шайып кететінін білген.

Біз өзімізге жасанды проблема жасап алдық. Мен бұрын да айтқанымдай, табиғатпен үйлесімді өмір сүру керек, оның барлық заңдарын сақтау керек. Әйтпесе, табиғат аяусыз өшін алады!

–ТЖД атап өткен 285 елді мекен тасыған суды белгісі тұрғысынан ереже бұзып салынған ба?

– Нақты айту үшін әрбір елді мекенді зерттеу керек. Егер ауыл өзенге жақын болса, су басатыны сөзсіз. Соның жарқын мысалы — Атбасар қаласындағы Жабай өзені. Онда жыл сайын су тасқынына қарсы күрес жүргізіледі — қанша ақша желге ұшады. Сонымен қатар, Жабай өзенінің ағысында жылдық ағынның 90%-ы көктемгі су тасқыны кезінде – қар еріген кезде ағып өтеді.

Егер қыста қар көп болса және бірден күн жылып кетсе, еріген қар су тасқынын тудыруы мүмкін. Яғни, судың толуы көктемгі кезеңде қардың еруімен сипатталады, ал су тасқыны температура күрт көтерілгенде, қар тез және үлкен көлемде ерігенде орын алады.

Бірақ мұның бәрі табиғи процестер, неге оған кедергі келтіру керек? Неліктен біз адамдарға өзен алқаптарына қоныстануға және өнеркәсіптік кәсіпорындар салуға рұқсат бердік? Бірақ шенеуніктердің айтуынша: олар қорғаныс бөгеттерін салған! Бірақ бұл гидротехникалық құрылыстардың салу белгілі бір стандарттарды сақтауды талап етеді, біз болсақ топырақ төгіп, оны бөгет дегіміз келеді.

Апат – бұл салғырттықтың нәтижесі

– Осындайда 12 жыл бұрын, 45 адамның, оның ішінде 8 баланың өмірін қиған Қызылағаштағы жойқын су тасқыны еске түседі… Онда да қайғылы жағдайдың негізі гидротехникалық құрылысты пайдалану ережелерін сақтамау болды емес пе?

– Ол кезде бөгет жарылды – бұл үлкен гидротехникалық нысан. Онда жағдай былай болды: Қызылағаш су қоймасы бастапқыда пайдалануға қабылданбаған. Гидротехникалық құрылыстың пайдалануға дайын екендігін бағалап, қабылдап алатын мемлекеттік комиссия бар. Бірақ комиссия қабылдап алмаған. КСРО-дан тәуелсіз мемлекет ретінде бөлінген соң суды пайдалану саласында толық былық басталды.

Атбасарда, мысалы, топырақ төгіп, бөгет жасадық деп отыр. Ал бөгеттер техникалық талаптарға сай болуы тиіс. Бізде жиі айтылатыны— ой, бөгеттер төтеп бере алмайды! Егер бұл жай ғана топырақ болса, олар қалай төтеп береді?! Сондықтан су қорғау аймақтары мен су қорғау белдеулерін белгілеу ережесі қайта қаралуы тиіс.

– Сонда қазір Су кодексін өзгертуде, бірақ олар осыны ескермеген бе?

– Су кодексі әлі өзгерген жоқ. Тек бірінші нұсқасы шықты, яғни талқылауға арналған. Бірақ онда су қорғау аймақтары мен белдеулерін белгілеу ережелері қайта қаралмаған. Нәтижесінде біз кешірілмейтін қателік жасай отырып, қате әдісті қолданамыз. Біздегі бар мәселе осы.

Өзгерістер бәріне пайдалы емес

– Бірақ егер шенеуніктер бұл қатені мойындап, лайықты түрде су қорғау аймақтары мен белдеулерін белгілесе, онда олар сол жақта тұратын барлық адамдарды басқа жерге орналастырып, оларға жаңа үйлер беруге мәжбүр болады. Бұл үлкен қаражатты талап етеді, және олар ондай ақша бөлгісі келмейтін шығар?

– Жыл сайын су тасқынына қарсы күреске жұмсалатын шығын мен осы үйлерді ауыстырудың түпкілікті құнына қанша жұмсайтынымызды салыстыру қажет. Менің ойымша, қазір аз шығын кетпейді. Менің ойымша, бұл жерде біреудің мүддесі бар сияқты. Ешкім су қорғау аймақтары мен белдеулерінде жіберілген қатені түзеткісі келмейді. Бірақ бұл осы қиындықтарды жоюдың жалғыз жолы.

Биліктегі адамдар не болып жатқанын және оны қалай жою керектігін түсінуі керек. Ал ол жерде нағыз мамандар отырмаса, бұған қол жеткізу мүмкін емес

Менің білуімше, Су ресурстары комитеті мен Экология министрлігінде мамандар аз қалды. Сонымен қатар, “Су ресурстары және суды пайдалану” мамандығы бойынша Болон конвенциясына қол қойылғаннан кейін гуманитарлық мамандарды бакалавриатта және магистратурада дайындай бастады. Бұрын бұл мамандар “технарға” жататын. Нәтижесінде қазіргі “су мамандары” ғылымда да, жобалауда да, өндірісте де жұмыс істей алмайды. Мен бұл туралы бірнеше рет айттым, бірақ мені ешкім тыңдамады…