Мониторингтік топтар – заңнан тыс: карантинді сылтауратқан заңсыздық

Бірақ министрліктің есебі қазақстандық кәсіпкерліктің барлық ауыртпалығын қамтыған. Мәжіліс депутаты Азат Перуашев естігендерінен алған әсерімен бөлісті.

Жаңа “билік” — жаңа “алым”

– Мен Жақсылықов мырзадан кәсіпкерлікті реттеу туралы баяндамада неліктен мониторингтік топтардың қызметіне қатысты бір де бір мәлімет болмағанын сұрадым, — дейді “Ақ жол” партиясының төрағасы сұрақ қойып. — Олар өз қалауы бойынша бизнесті тексеріп, айыппұл салуда, ұнамағандарының соңына түсуде. Ал олардың “тексерулері” туралы деректер мүлде жоқ. Шын мәнінде, бүгінде “мониторинг” қосымша қысым алуға айналды.

Үлкен айыппұлдардан аулақ болу үшін кәсіпкерлер тұрақты “алым” төлеп тұруға мәжбүр. Ал мөлшерлеме орындарда мұндай алым туралы бәрі біледі

Депутат бұл топтардың қызметі заңсыз екенін атап өтті. Ол ешқандай заңда қарастырылмаған және реттелмеген, сондай-ақ Кәсіпкерлік кодекске тікелей қайшы келеді. Осы мәселе бойынша “Ақ жол” фракциясы бірнеше рет Үкімет пен Бас прокуратураға өтініш білдірген.

– Кәсіпкерлік кодекс бойынша тексеруді тек уәкілетті ведомствоның мамандары ғана жүргізе алады, онда тексеру нормаларын сақталады, — дейді Перуашев. — Дегенмен санэпидемдәрігерлер осы эпиднормалардың сақталуын тексеруге қатыспайды. Оларды әкімдіктер, полиция, белсенділер – әркім жүргізеді. Санитарлық дәрігерлер өздері көрмеген және тіркемеген жағдайларға қатысты хаттамаларға сәйкес тек айыппұл салады.

Депутаттың шағымына  жауап ретінде Тимур Жақсылықов мониторингтік топтардың тексеруі мемлекеттік бақылау болып табылмайтынын мәлімдеді

Бұл  “қоғамдық” бақылау, сондықтан оны заңмен реттеуге немесе шектеуге болмайды.

Ал Әлихан Смайылов “Ақ жолды” қолдады. Және оған кәсіпкерлер мониторингтік топтардың заңсыздығы мен бопсалаушылығы бойынша жүгінген. Ол Ұлттық экономика министрлігіне Президенттің тапсырмасы бойынша бизнеске арналған талаптарды жеңілдету туралы заң жобасы әзірленіп жатқанын ескертті.

— Бірінші вице-премьер мониторингтік топтардың қызметін заңнамалық реттеу және кәсіпкерлердің құқықтарын олардың асыра сілтеушілігі мен бопсалауынан қорғау бойынша түзетулер дайындауды тапсырды, — деп қорытындылады Перуашев. — Егер бұрын бұл топтар уақытша шара ретінде құрылса, бүгінде олар тұрақты тәжірибеге айналды. Нәтижесінде олардың бизнеске қысым көрсетуі құқықтық реттеу шеңберінен тыс қалды, бұл оны теріс пайдалануға жағдай жасайды.

Қисынсыз орындау

Қателіктерді мойындау, әсіресе оны жоғары дәрежелі шенеуніктердің мойындағаны мақтауға тұрарлық. Бірақ бұл “заңсыздық” бір жылдан бері жалғасып келеді, әрине, оның бизнес үшін құқықтық және қаржылық салдары болды. Бұған кім жауап береді және бизнестің зиян келтірген құқықтарын қалпына келтіре ме?

Заңгер, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы танымал сарапшы Сергей Злотниковтың айтуынша, қоғамшылдардың бизнеске “шексіз” мониторинг түріндегі бақылауы — Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі Стамбұл жоспарын іске асыру кезіндегі Қазақстанның ескертулерін “қисынсыз” орындауының салдары.

Сергей Злотников

— Иә, кезінде Қазақстанда мониторинг жоқ деп бізге туралы ескерту жасалды, – дейді сарапшы. — Ақырында мониторингті алдарына қойды. Алик Шпекбаев сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметті басқарған уақытта Айгүл Соловьева басқарған мониторингтік топ құрылды.

Бірақ, мониторинг олар күткендегіден мүлде басқаша жасалды. Бұл мемлекеттік органдардың қызметін бақылау туралы болды, нәтижесінде жеке меншік иелері мен бизнес зардап шекті

Менің ойымша, бақылау, сол сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің өзіне де, басқа да құқық қорғау органдарына да қажет. Сондай-ақ, бірінші кезекте мониторинг жүргізетіндерге де. Өйткені Қазақстанда жемқорлықпен күресушілер өте көп болып кетті.

– Тіпті үкіметтегі шенеуніктер де мониторингтік топтардың бопсалаумен айналысатынын атап өтті.

— Дәл солай. Мен осындай мониторингтік қызметке қарсылық білдіргенде, бірден сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы қажетсіз сарапшыға айналдым.

– Кәсіпкерлік Кодексі бойынша тексеруді уәкілетті ведомствоның мамандары ғана жүргізе алады. Өйткені тексерулер санэпиднорманың сақталуымен байланысты болғандықтан, мониторинг те СЭҚ тарапынан болуы тиіс. Алайда, бұл топтарға кез-келген адам кіреді – әкімдіктер, полиция, белсенділер, бірақ СЭҚ емес.

– Бұл заңсыз. Кәсіпкерлер сотқа баруы керек. Ппрокуратураға да баруына болады, өйткені, сөз адам құқықтарының бұзылуы туралы болып отыр.

Біреуі жұмыс істемесе, екіншісін ойлап табады

— Бұл мониторингтік топтар өткен жылғы локдаунда жұмысқа кірісті. Әлі де жұмыс істеп жатыр. Яғни, мемлекет кәсіпкерлерді заңсыз бопсалағанына көз жұмды. Қазір Үкімет бәрі заңсыз екенін мойындайды, тіпті мониторингтік топтардың қызметін реттеуге ниетті. Бірақ бұл мониторингтің бір жыл атқарған қызметінің заңды салдары бар ма?

– Жалпы, құқықтық салдарды жою прокуратураның міндетіне кіреді. Ол тіпті бірнеше жылдан бері қолданылып келе жатқан жаңа редакциядағы Прокуратура туралы заңды да қарастырылған.

Бірақ қандай да бір себептермен прокуратура бұл топтарға қатысты наразылықтар мен ұйғарымдар енгізбеді. Қателіктер постфактум деп танылуда

Прокуратурадан басқа Үкіметте, депутаттарда өз ойларын айтуы керек. Кәсіпкерлердің өз омбудсмені, ұлттық палатасы бар. Олардың барлығы қайда?

— “Ақ жол” партиясы бұл мәселені 2020 жылы көтерді. Нәтиже болмады. Бірақ бізде бір жағымсыз тәжірибе бар — заңсыз нәрсе орын алған кезде, оны жойып жібереді, ал бұзылған құқықтар қалпына келтірілмейді. Бұл қалыпты жағдай ма?

— Үйреніп кеттік. Кез-келген адамға ақша төлейді, тек тиіспесе болды. Құқықтық мемлекет тұрғысынан бұл, әрине, дұрыс емес. Жалпы, мұндай мониторингтік топтар – біздің ноу-хау, еш жерде ондай жоқ. Демократиялық елдерді айтамын.

Құқықтық механизмдер жұмыс істемеген кезде, жағдайды одан сайын нашарлататын квазитетіктерді ойлап табады

Егер осы топтардың құрамына кімдер кіретінін қарастыратын болсаңыз, онда нағыз қызыққа тап боласыз. Олардың қалай құрылғаны және олардың құрамы қандай қағида бойынша таңдалғаны мүлдем түсініксіз. Сондықтан бәрі квазипайдакүнемдер сияқты көрінеді.

– Бұл мониторингтік топтар сыбайлас жемқорлық саласына өз күштерімен кірген деп айтса да бола ма?

– Әрине. Олар мүлдем болмауы керек. Мемлекеттік бақылау органдары бар – солар өз жұмыстарын атқарсын. Парламент, мәслихаттар және жергілікті өзін-өзі басқару органдары жұмыс істеуі керек. Мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің саясатындағы өзгерістерді ескере отырып, мониторинг мүлдем жабылуы мүмкін екеніне таң қалмаймын.

Сіздің уақытыңыз келді

Алматы Кәсіпкерлер палатасының директоры Айтуар Қошмамбетов алғашқы локдаун кезеңінде мониторингтік топтардың жұмысы мәжбүрлі шара болғанын айтады. Бірақ қызмет барысында олар шын мәнінде шектен шығып кеткен.

Айтуар Кошмамбетов

— Мониторинг енгізілген кезеңде, бұл тығырықты жағдайдан шығудың белгілі бір жолы болған болуы мүмкін. Азаматтар мен бизнес санитарлық-эпидемиологиялық талаптарды сақтауы үшін, – дейді палата басшысы. –

Бірақ қазір бұл мониторингтік топтардың артықшылықтарынан гөрі кемшіліктері көп екенін мойындау керек. Олар қалыптасқан әдет бойынша топталып тексеру жүргізуде

Алайда, бұл жұмыстың тиімділігі өте күмәнді. Қателіктердің алдын алу және анықтау, тіпті жалпы, мониторинг қызметінің санитарлық-эпидемиологиялық жағдаймен себеп-салдарлық байланысы бақыланбайды. Қазір Алматы “сары” аймақта, Ashyq бағдарламасы жұмыс істеп тұр. Менің ойымша, бұл мониторингті тоқтатып, заңнама аясында әрекет ететін уақыты келді.

– Сізге мониторингтік топтардың тексерулері негізінде айыппұл салынған, ал іс жүзінде ешқандай қателіктер орын алмаған кәсіпкерлер жүгінді ме? Яғни, бизнес құқығы бұзылған жағдайлар.

– Жасалған хаттамалардың айтарлықтай бөлігі нақты айыппұл төлеуге дейін жетпегенін айта аламын. Материалдар түскен кезде СЭС-те әкімшілік жауапкершілік туралы шешімдер жойылды.

Сондай-ақ тексеру жасаймыз деген желеумен жалған мониторингтік топтар жүрген фактілер де кездесті. Мұндай рейдтерге тіпті полиция қызметкерлері де заңсыз қатысқан

Тәртіптік жазалар белгіленді. Мұндай оқиғалар жалған қызмет көрсеткені үшін берілетін жаза іс-әрекет пен оның салдарына сәйкес келмеген жағдайда туындайды.

– Сіз санэпиднорманың сақталуын тексерумен “көзбен” көріп бағалайтын қоғам белсенділері емес, мамандар айналысуы тиіс екендігімен келісесіз бе?

– Талаптарға сәйкестіктің бес критерийі бар, сол бойынша тексерілетін. Бірақ қалай болғанда да мұндай қызметті мамандарға тапсыру керек екендігімен келісемін. Пандемия басталған кезде СЭҚ-те мамандар жетіспеді, сондықтан осындай мониторингтік топтарды құру орын алған жағдайдан шығудың жалғыз жолы болды. Кейіннен бұл тәжірибеге айналды, ал олардың қызметіндегі бұзушылықтар осының салдары.

Қазір мониторингтік топтардың қажеттілігі жоқ. Екі-үштен қызметтен басқа, көптеген салаға жұмыс істеуге рұқсат берілді және олар жұмысқа кірісіп кетті

Көріп отырғанымыздай, санитарлық-эпидемиологиялық жағдай біртіндеп жақсарып келеді. Адамдар пандемия жағдайында өмір сүруді үйренді. Жағдайды жақсартудың жалғыз жолы – тек вакцина алу екенін білемін. Ал бизнеске қоғамдық мониторинг жүргізу тек азаматтар мен кәсіпкерлер тарапынан сенімсіздік тудырады.