Қазақтардың қайсысының туысқаннан жолы болды – ұлттық дәстүрлер туралы бар ақиқат

Бұл туралы да дәстүрлі мақалдар бар.

“Ағайының бай болса асағаның май болар” – “егер туыстарың дөкей болса, өмір бойы майшелпекте жүресің”.

“Мал қонысын іздейді, ер туысын іздейді”.

“Туғаныңмен сыйыспасаң, кең дүниеге сыймасың” – егер туыстарыңмен тіл табыса алмасаң, бүкіл әлем саған тар болып көрінеді.

Ұлттық қызметтің ерекшеліктері

Әрине, балық судағы терең жерді, ал қазақ майлы жерді іздейді. Мысалы, мемлекеттік қызметке жақын. Мемлекеттік мекемелер мен әкімдіктерде, ұлттық компаниялар мен министрліктерде. Бұл шындық.

Жолы болып, өзіне жақсы бір мекемеден табысты жұмыс тауып алады. Ештеңеге басын ауыртпай, сол жерде отырады. Содан кейін оны біршама туыстары төңіректей бастайды: ағалары, тәтелері, жиендері, анасы жағынан немере ағасының әйелінің алыс туыс сіңлілері … Қысқасы, ең жақындары.

Қызмет иесі туыстарынан қорғаныс бекіністерін сала бастайды: оларды айналасындағы лауазымдарға отырғызады. Олар өз кезегінде штаттық кестедегі бос орындарды толтыру үшін көршілерін тартады. Біртіндеп туысқандар тобы пайда болады. Біз бұл қауымдастықты команда деп атаймыз.

Мұнда біліктілік пен қызметке қабілеттілік әрдайым шешуші рөл атқармайды. Көбінесе ол мүлдем қажет емес. Мұнда бастысы туыстыққа негізделген адалдық. Яғни сенім. Бүгінгі қазақтар жалпы ешкімге сенбейді. Кейде тіпті өзіне де. Бірақ туыстың аты туыс.

Бұл саған көшедегі бейтаныс адамдар емес. Сондықтан отыр. Жұмысты нағыз дипломы бар бейтаныс адам істейді. Немесе нәтиже ғана қызықтыратын өз жұмысына берілген қызметкер. Қалғандары жұмыс істеп жүргендей кейіп танытады.

Сондықтан, біздің мемлекеттік қызметтегі істер тұтастай алғанда не ілгері жылжымайды, не кері кетпейді. Себебі бізде мемлекеттік жұмысты негізінен мамандар емес, туыстар атқарады.

Мемлекеттік астау – бұл өлшемсіз қазан сияқты. Оның айналасында ашықтан ашық жүрген алаяқтар, жалқаулар, сандалбайлар, тұрлаусыз масылдардың ауқымды армиясы мен шынайы жұмыс істейтін, білімді мамандардың шағын тобы нан тауып жүр. Бұл бір-біріне мүлде қарама-қайшы лагерь. Дегенмен, оларда ортақ бір нәрсе бар. Олардың арасында туыстарының көмегінсіз орналасқандар аз.

Ұлттық бизнестің ерекшеліктері

Басқа жағдайда, егер мемлекеттік желіде жұмыс істей алмаса, үміті үзіліп бизнеске кетеді. Және әрқашан осы немесе басқа топта бір арыстан, бір қасқыр болады, ол бәрін қырып-жойып, бұл пирамидасының шыңына көтеріледі.

Ол қорлықтың барлығына төзеді, жеңеді, әбден шыдайды, бірақ соңында жеңіп, аң патшасына айналады (арыстан болу міндетті емес: егеуқұйрықтардың да өз патшалары болады). Сосын онда бәрі болады: өз ұшағы, өз кемесі, үйлері, мейрамханалары, дүкені және жанармай құю станциясы. Және де, көптеген туыстары. Онсыз қалай болмақ?

Туыстары оны барлық жағынан қаумалап тұрады, және ол мұзды қырқаға шығатын жол бастайтын мұзжарғыш сияқты қалғандарын өмірде осы жолмен сүйрейді. Және де бір таңғаларлығы ол мұны өз еркімен істейді. Шағым айтпастан. Оны ешкім мәжбүрлемейді немесе қинамайды. Ол көнбіс өгіз сияқты сүйрейді. Керуеннің басындағы ең шыдамды түйе сияқты.

Бұл да аталарымыздан мұра болып қалған ескі қазақ дәстүрі. Неге олай? Өйткені…

«Жақыныңды жат етсең жатқа күлкі боласың».

“Аға бардың жағасы бар, інісі бардың тынысы бар” – ” кімде аға бар, оның тірегі бар. Кімнің інісі бар, оның көмекшісі бар”.

“Ағайын тату болса ат көп, абысын тату болса ас көп”.

Нағыз қазақ болу қиын…

Бірақ, бұл өте нәзік әлем. Тұрлаусыз. Оны бұзу оңай. Ол үнемі ұрыс пен татулық шегінде жүреді. Өйткені, туыстары көп, ал арыстан жалғыз. Бәрінің бірдей тілін табу мүмкін емес. Барлығы сырттай есептеп жүреді. Барлығында калькулятор мен көрсеткен қызметтер тізімі бар.

Арыстан жомарттығы ұстап біреуінің үйлену тойына көлік сыйлайды. Ал біреуіне кілем. Бұны енді кешірмейді. Сыйлыққа кілем алғанды айтамын. Енді жаңа көлікпен жүргендер, әрине, қуанады. Бұл қарым-қатынаста алакөздік тудырады. Жанжал ошағы пайда болады.

Енді кілем алған туыстары машина мінген туыстарына бармайды. Солай! Бастапқыда ниеттері таза болған сияқты еді, бірақ қазақтың туыстарын түсінік құртады. Бұл енді арыстан туыстарын керісінше пропорцияда теңестірмейінше осылай болады.

Арыстан – тартылыс орталығы. Қалғандары да бар. Әрине, бәрі оңай емес. Және жеңіл де емес. Кез-келген қарым-қатынас әрбір жеке топтағы атмосфераға байланысты. Бірақ мен әдеттегісі туралы айтып отырмын. Оның ғасырлар бойы қалай пайда болғандығы және қазір қалай екендігі туралы.

Осыған байланысты маған тағы бір нәрсе қызық: ол қалай болды? Және қандай себеппен, өзгеріп, осындай тұрақты нұсқаға ие болды?

Неліктен туыстар жауынан да жаманға айналды…

Әрине, бұрын қазақ даласында туыстарсыз өмір сүру мүмкін емес еді. Сондықтан қазақ даласында мушкетер кодексі болды: барлығы біреуі үшін және біреуі барлығы үшін. Бірлік, қауымдастық болды. Бірінші кезекте мүдделердің ортақтығы. Сондықтан бұрын қазақ даласында қоршаулар болмаған. Себебі олардың артында жасыратын ештеңе болмады. Қалай тіршілік етіп жатқанын бәріне көрініп тұрды.

Қазір уақыт басқаша. Адамдардан алшақтау, олардан тығылу және тығу үйреншікті іске айналды. Қазір қоршаулар неғұрлым биік болса, көршілер соғұрлым тату болады. Ағылшындар осылай дей ме? Туыстары көп жағдайда ауырлық туғызады. Ол не үшін қажет, шынымен де? Әсіресе, егер олардан ешқандай пайда болмаса. Әйтпесе оларға бітпейтін мерекелер, той мен мерейтойлар болса болды.

Ал адамдар баяғыда-ақ түсінді: “Бөтендер тойда, ал жақындар қайғырғанда қасыңнан табылады”. Сондықтан достарың жақсы. Солар жақын. Солармен оңайырақ. Олар қиыншылықта да, қуанышта да қасыңда болады.

«Досты періште қосады, құданы құдай қосады».

“Жолдасы көптің олжасы көп” – достар көп болған сайын пайдасы да көп.

Одан да жақсысы – серіктестер. Уақыт өте келе олар досқа айналады. Немесе достың орнын басады. Айырмашылығы қандай? Қазір қызығушылығы мен қажеттілігіне қарай дос болады. Достықтың өзі қазір басқа нәрсе.

Өмірдің өзі ережесін бекітеді және қарым-қатынас формаларын қалыптастырады. Ал дәстүрлі қағидалар түбегейлі өзгерістерге ұшырауда. Олардың өзін кейбір жерлерде ұстанады, кейбір жерлерде жоқ. Мұның бәрі контекстке байланысты. Ал тұтастай алғанда, былай:

«Күштіде тәңірі жоқ».

Егер оған Құдайдың өзі қажет болмаса, оған туыстың керегі не? Қажет болса, ол туысты өзі таңдап, сонымен туыс болады. Өйткені…

«Бай бауырын танымас, сауда досқа қарамас».

Бүгінде туыстармен қарым-қатынас үлгісі осындай. Бәлкім, бұл заңды да шығар. Өйткені Құдай болып тұрған пайда. Қызығушылық. Тіпті Құдайдың өзі сауда элементіне және үлкен бизнестің бір бөлігіне айналды. Оған ештеңе істей алмайсың. “Аулада кезең қандай болса, мессия сондай”.