Қазақтардың кемеңгер өнертабысы әлемнің мойындауын талап етеді – ұлттық дәстүрлер туралы ақиқат

Шаңырақты айналдыра шеңбер бойымен уық ұстап тұрады. Олар күн сәулесін бейнелейді және  шырақтың саңылауларына кіргізіліп, күмбез құрайды. Күмбез өз кезегінде киіз төсеммен – туырлықпен жабылады. Содан кейін олар қабырғаға – керегеге бекітіледі. Бұл торлы бөліктері. Оларды қанат деп те атайды.

Олардың саны әртүрлі: төрттен он алтыға дейін. Иесінің беделі мен ауқаттылығына байланысты. Егер ол жақсартылған киіз үйде тұрғысы келсе, онда ол өзіне үлкен үй тұрғызды. Және кеңірек болды. Расында  пентхауссыз.

Мынадай бір тілек бар: “Керегең кең болсын!” деген. Бұл жерде тек шаршы метр туралы ғана емес.

Үйде бала мен мүлік көп болсын деген мағынада. Байлық болсын деген сөз.

Мұның бәрі лайықты кеңістікті қажет етеді, солай ма? Ал тұрмысы төмен және баласыз адамдарға кең киіз үй не үшін керек? Шағын киіз үй де жеткілікті.

Егер бақытты адамның бірнеше әйелі болса, ол әрқайсысына киіз үйге көтеріп, барлығы бөлек тұрды. Әрқайсысының өз тұрғын үйі, жеке шаруашылығы және өз балалары болды. Өте ыңғайлы. Және ешқандай жанжал, бөлісу жоқ. Тек қызғаныш қана. Бірақ қазақ даласында оны сәтті жеңе білді.

Киіз үйдің қаңқасы толық құрастырылған кезде шаңырақ екі қабатты тығыз мата – үзікпен жабылды. Одан кейін ішкі жабдықтарды жинады. Олар еден төсеп, оған жылы болу үшін кілемдер мен текеметтер жайылды, жиһаз қойды: кереуеттер, сандықтар, шкафтар, көрпелер, жастықтар, төсек-орын…

Қазақша гендерлік мәселе

Көшпелілердің үй ішінде бұйымдарының саны өте көп және әр нәрсенің өз атауы болды. Көптеген атаулардың басқа тілдерде баламасы жоқ. Бұл да түсінікті. Иә, киіз үйдің өзінің оннан астам түрі болды.

Бірнеше мысал келтіре кетейін: абылайша, ақтағыр, жаппа, жолым үй, қара құрым үй, қараша үй, орда, отау, тоңқайма… және т. б.

Мұның бәрі киіз үйлер. Бірақ құрастырылымы, мақсаты, сыртқы түрі және бөлшектері бойынша әртүрлі. Бұл атаулар орыс тіліне аударылмайды. Олардың айырмашылықтары неде екенін ғана түсіндіруге болады.

Бір сөзбен айтқанда, киіз үйлер әртүрлі болды. Олар үй иесінің байлығы мен жағдайы туралы айтып тұрды. Мұнда кедей шаруалардың киіз үйлері болды – қара, тесік, ескірген.  Патша палаталары да болды – үлкен, аппақ, әр түрлі әшекейлерге толы. Мерекелік киіз үйлер болды. Әр түрлі мерекелерге арналған…

Киіз үйдің іші ерлер мен әйелдерге арналып бөлінді. Оң жақ керегеде ер-тоқым мен ат әбзелдері ілулі тұрды – демек, бұл ерлер жағы. Сол жақта ыдыс-аяқ пен барлық ас үй жабдықтарды тұрды. Демек әйелдер жақ. Осы кішкентай ғажайыптың ортасына ошақ  орнатылды. Қыста ол киіз үйдің ортасында тұрды. Жазда – сыртта.

Оны жер ошақ деп те атады. Бұл жай ғана от немесе тамақ пісіруге арналған пеш емес, белгі. Шаңырақ сияқты. “Отан ошақ басынан басталады” деп саналады.

Сондықтан да, ізгі ниеттерін білдіре отырып: “Ошағың өшпесін, отың өшпесін” дейтін. Сондықтан күлдің астында әрқашан от жанып тұрды. Үй иесі оның сөнбеуін қадағалады. Ошақтың артында, есікке қарама-қарсы жерде қожайын отырады. Қонақ келгенде оны қасына жайғастырып, төрге отырғызды.

Өркениет киіз үйге кедергі келтіре алмайды

Барлық қалған бөлшектерін сипаттауға тым көп уақыт пен орын қажет. Мен тек киіз үй фантастикалық өнертабыс екенін айтамын. Ғасырлар бойы сақталған ноу-хау. Қыста жылы, жазда салқын болады. Бұл жайлы әрі ыңғайлы. Бұл өте функционалды. Көшпелі өмірге барынша бейімделген.

Саған бір пейзаж ұнады делік, үйіңді сол жерге апарып орналастыруыңа болады. Сосын айналаңдағы көріністен рахат алып, өмір сүр. Ортағасырлық ғимаратты қалай апарасың? Немесе заманауи сарайды?

Киіз үйдің терезесі жоқ, сондықтан дала тұрғынының құлағы өткір болды. Ол аттың тұяғынан шабандоздың үйіне қандай жаңалықпен келе жатқанын білетін. Немесе басқан қадамына қарай кім келе жатқанын анықтайтын. Оның ниеті қандай? Жалпы, қазақ даласының тұрғыны таяу күндері ауа-райының қандай болатынын шөптің сыбдыры мен желдің уілінен түсінетін.

Айтпақшы, киіз үйдің пішінінің дөңгек болуы бекер емес. Алыстан қарағанда төңкерілген қазанға ұқсайды. Сондай-ақ – аспан күмбезімен жабылған жердің ойыншық үлгісі. Шын мәнінде дәл осы пішін киіз үйдің далада үнемі соғып тұрған желмен күресуіне көмектесті.

Қазіргі кезде киіз үйлер сәндік мақсатта қолданылады. Олар мұражайларға қойылады немесе туризмде қолданылады. Бірақ далалы, қала өмірінен алыс жерде, қарапайым киіз үйлер күнделікті өмірде кеңінен қолданылады. Рас, олар қазір спутниктік антенналармен, дизельдік қозғалтқыштармен, электр қуатымен, заманауи жиһаздармен және ошақтардың орнына электр пештерімен жабдықталған. Бірақ киіз үй өзінің мәнін өзгерткен жоқ.

Бұл әлі де ыңғайлы және шағын тұрғын үй.