Қазақстанның ғарыштық жобаларына қауіп төніп тұр — сарапшы

COVID-19 пандемиясы тіпті ірі державалардың ең батыл жоспарларына түзетулер енгізгендіктен, Қазақстан да бұдан тыс қалмайтыны анық. Қазір ел үшін ең бастысы — спутниктік топтардың жұмысқа қабілеттілігін сақтау.

“Ғарыштық зерттеулер мен технологиялар” журналының бас редакторы, баспагер Нұрлан Әселқан 2021 жыл қазақстандық ғарыш үшін қандай жыл болатыны туралы айтып берді.

Жанып тұрған мерзімі

— Нұрлан, БАҚ жаңалықтарына қарағанда, әлемдік ғарыш саласы қарқынды дамып келеді. Біздің посткеңестік аймақта нендей жаңалықтар бар?

— Бізде жағдай басқаша. Қазақстандық космонавтика үшін біздің екі спутниктік топтамамызды сақтау және дамыту мәселесі бірінші орынға шықты.

ЖҚЗ жүйесінен бастайын. Естеріңізге сала кетейін, оның құрамына үш оптикалық спутник кіреді:

• жоғары ажыратымдылықтағы KazEOSat-1 (1 м);
• орташа ажыратымдылықтағы KazEOSat-2 (6,5 м) және KazSTSat (18 м);
• спутниктерді басқару кешені және деректерді қабылдау, өңдеу және таратуға арналған мақсатты кешен.

ЖҚЗ жүйесінің деректерін пайдалану тиімділігін арттыру үшін ғарыштық мониторинг бойынша кешенді бағдарлама құрылды,

мемлекеттік органдар мен нарықтың басқа қатысушыларының қажеттіліктерін жоғары деңгейдегі аналитикалық материалдармен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Біздің мамандар деректерді өңдеудің және олардың базасында жоғары технологиялық өнімдерді жасаудың барлық қыр-сырын игерді. Пайдаланылмайтын жер учаскелерін, заңсыз ағаш кесу, стихиялық қоқыс тастайтын жерлерді, дала және орман өрттерін анықтау бойынша айтарлықтай жұмыстар орындалды. Табиғи апаттардың өнімділігі мен болжамын бағалау жүргізіледі.

Отандық ЖҚЗ жүйесі ұлттық қауіпсіздік саласында да өзінің мызғымас рөлін атқарады

Бұл жүйенің өзін-өзі ақтаудан алыс екендігі туралы сыни көзқарас болғанымен, оның коммерциялық қолданылуы талқыланбайды және шетелдік операторлардан сатып алуға болатын қажетті мәліметтер бар.

Мүмкін, осы себепті қазір жұмысшылардың орнын қашан және қандай құрылғылар алмастыратыны туралы нақты ақпарат жоқ. Бірақ ойлануға тұрарлық, себебі спутниктердің белсенді өмір сүру мерзімі (sac) 2021 жылдың қараша айында аяқталады.

Спутниктер техникалық ресурс деп аталатын шеңберде одан әрі жұмысын жалғастыратын шығар. Әзірге конструкциясы бұл мүмкіндікті береді. Ұзақ өмір сүрген құрылғылар да бар, мысалы, Лэндсат. Бірақ қызметі кез-келген уақытта істен шығуы мүмкін. Стратегиялық деректерге қол жетімділіктен бір уақытта айрылып қалу қаупін ескеруіміз керек пе, жоқ па, бұл риторикалық мәселе.

KazSat-1 дебюті сәтсіз аяқталды

— Байланыс спутнигіне келетін болсақ, бізде екеуі бар — KazSat-2 және KazSat-3. Олардың біріншісін ауыстыруға KazSat-2R жобасы ұсынылды және мұнда бірнеше нюанс бар.

Орбиталық-жиіліктік ресурсқа, яғни шығыс бойлықтағы KazSat-2R — 86,5 спутнигінің тұру нүктесіне қазақстандық өтінімнің қолданылу мерзімі 2024 жылғы 4 мамырда аяқталады.

Егер біз спутникті бір нүктеге қоймасақ және оны осы күнге дейін іске қоспасақ, біз оны жоғалтамыз

Демек, осы мерзімге дейін жаңа спутник жасап, іске қосып, сынақтан өткізіп көру керек. Яғни бұл спутникті 2023 жылдың аяғынан кешіктірмей іске қосу керек дегенді білдіреді. Мүмкін болатын төтенше жағдайларды жоюға белгілі бір уақыт қажет.

Жаңа спутниктерді дайындаушы компаниялар ретінде “Эйрбас” компаниялар альянсы және “Энергия” зымыран-ғарыш корпорациясы, “Решетнев атындағы Ақпараттық спутниктік жүйелер” аталды. Соңғы компания — KazSat-3 спутнигін жасаушы.

— Ал KazSat-2 спутнигін басқа кәсіпорын шығарды ғой, ол сол қалпында жұмыс істер тұр ма?

— Оны KazSat-1 сияқты Хруничев атындағы Мемлекеттік ғарыштық ғылыми-өндірістік орталық құрды. Осы жобамен орталық дебют жасаған болатын. Жаңа нарыққа енуге тырысты. Бірақ шығу жолы сәтсіз болды, өйткені KazSat-1 жұмыс істемей қалды. Ал KazSat-2 жаңғыртудан кейін жұмысын жалғастыруда, бірақ қазір оны ауыстыру туралы мәселе тұр.

Өтелетін жобалар

— Ғарыштық бағдарламалар қымбат тұрады. Бізге өзіміздікін баптаудан гөрі шетелдік спутниктерден сигнал сатып алу оңайырақ болмай ма?

— Оңай емес. Егер байланыс спутниктері туралы айтатын болсақ, олардың қызметі бізге бәрібір қажет нәрсені шетелден сатып алмауға мүмкіндік береді. 2011 жылдан бері импортты алмастыру байланыс спутниктерімізбен 70 млрд теңгеден астам сомаға қамтамасыз етілді. Иә, біз еуропалық, америкалық немесе ресейлік спутниктік компаниялардың қызметтерін қолдана аламыз, олар бізге сигнал береді. Бірақ мынаны ұмытпайық

байланыс — бұл тәулік бойы төленетін коммерциялық қызмет. KazSat жүйесі елге көп табыс әкеледі

Бұл жерде өзін-өзі ақтау мәселесі, басқа ғарыштық жобалармен салыстырғанда, айқын және ашық.

KazSat-2 спутнигі 2011 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін 19 млрд теңгеден астам пайда әкелді. Ал оны құруға 16 млрд теңге жұмсалған еді

2015 жылдың қаңтар айынан бастап KazSat-3 оны құруға 27 млрд теңге жұмсағанын ескерсек, 17 млрд теңге әкелді. Бірақ ол тек жетінші жыл жұмыс істеп жатқанын ұмытпайық. Біздің спутниктер арқылы “Отау-ТВ” және “Алма-ТВ” теледидары жұмыс істейді.

Ауылдық елді мекендер мен мектептердегі интернет — бұл да KazSat

Әрине, ғарыш техникасы өте қымбат. Кейде сұрақ туындайды, неге біз еуропалық немесе америкалық аппараттарды қымбатқа сатып ала салмаймыз? Олар 15 жылдан аса қызмет етеді және үлкен функционалдылық жағынан мүмкіндіктері зор. Бірақ жауабы айқын — бұл қайтымы жоқ шығын.

Іскерлік космонавтика

— Яғни, біз спутник сатып аламыз, ғарышқа жібереміз, сонымен мәселе бітті ме? Негізгі міндет — мерзімге сай қимылдау, бұдан кейін қиындықтар туындамауы керек пе?

— Жоқ, олай емес. KazSat-2R спутнигі геостационарлық орбитаға үдеткіш блогы бар ауыр тасымалдағышпен жіберілуі тиіс. Ресейлік өндірушіні таңдайтын болсақ, онда бұл — Протон зымыраны. Олар “Байқоңыр” ғарыш айлағынан ұшуды жалғастыруда. Бірақ олардың өндірісі тоқтатылғандықтан, мәселе күрделене түсті. Олар бұрын құрылған босалқыдан ұшады.

Біз бұл босалқыға кешікпей, ақылға қонымды мерзімде кіруіміз керек

“Протон” өз жұмысын жүйелі түрде атқарып тұрса болғаны. Осыны ескеру қажет.

Тұру нүктесі мен салынатын спутник орбиталық-жиіліктік ресурс екендігі туралы мәселені кеңірек талқылап, мемлекет меншігіне алынуы керек деп есептеймін. Ол біздің жер бетіндегі ресурс сияқты толығымен біздің бақылауымызда болуы керек. Оны сақтап, ескісінің жұмыс мерзімі аяқталғаннан кейін жаңасына алмастырып отыру қажет. Бұл біздің ғарыштағы босалқымыз, біздің инвестицияларымызды капиталдандыруға және елде байланыс орнатуға мүмкіндік беретін құндылық. Нағыз іскерлік космонавтика.

Ғарыштағы қазақстандық мазмұн

— Сіз “қажет” сөзін үнемі қайталайсыз. Сол нәрселер істеліп жатыр ма?

— Әрине. Аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі 2021 жылы қазақстандық ғарыш жобаларына шамамен 41 млрд теңге бөлінгенін хабарлады. Оның ішінде KazSat-2R спутнигіне 3 млрд бөлінді, жобаның жалпы құны 40 млрд.

2021 жыл — компоненттерді сатып алу және жасаушы кәсіпорынның жұмысын қамтамасыз ету уақыты, менің ойымша, бұл сома жеткіліксіз

Тағы бір жағдай — заңнама бойынша және мүдделерімізді негізге ала отырып, біз өзімізге қазақстандық мазмұн жасағымыз келеді. Мұнай және тау-кен өнеркәсібінде оны электр энергиясын, азық-түлік, отын, құрылыс материалдарын жеткізумен қамтамасыз етуге болады. Яғни, технологиялық және өндірістік процестерге онша кіріспей-ақ. Біздің үлесіміз бар және ол көрінеді.

KazSat-2R спутнигінің жобасындағы қазақстандық мазмұнға келетін болсақ, оны құруда біздің Нұр-Сұлтан маңындағы қазақстандық құрастыру-сынау кешенін іске қосу жоспарланып отыр. Қазіргі уақытта оны пайдалануға беруге дайындап жатыр. Бірақ ғарыш аппараттарын сынау және өндіру үшін тікелей пайдалануға берілгенге дейін оны спутник өндірісіне тарту туралы шешім біршама асығыс деп саналады.

Жаңа спутникке қазақстандық мазмұн беруге тырысқанымыз жобаны одан бетер қиындатады, мерзімінен кешіктіреді және тіпті қауіп тудыруы мүмкін

Дегенмен, әрине, біздің кешен жақын арада қажетті құзыреттерге ие болып, ғарыш аппараттарын құру мен сынаудың негізгі алаңы болуы үшін барлығын жасау керек. Әйтпесе, ол не үшін салынды?

KazSat жобасымен не болады?

— Жақында ғана KazSat-2R жобасы туралы қарама-қайшы сигналдар келе бастады. Тіпті жабу туралы да айтылып жатыр. Мамандар мұндай сценарийге үлкен алаңдаушылықпен қарайды. KazSat-2 спутнигінің белсенді өмір сүру мерзімі 2023 жылдың қараша айында аяқталатынын ұмытпайық. KazSat-3 — 2029-да. Иә, техникалық ресурс бар, бірақ оған сеніп отыра беруге болмайды. Ғарыштық байланыстың кез-келген жүйесі кем дегенде екі спутникті қажет етеді.

Егер орбиталық-жиілік ресурсты жоғалтудан басқа ештеңе істемесек, біз жұмысқа қабілетті және ақша әкелетін KazSat жүйесін тәжірибелік жүйеге айналдырып аламыз,

ауыр операторларға ол жарамай қалады. Біз 2008-2009 жылдарға, апаттың ауыр кезеңіне және тұңғышымыз KazSat-1 істен шыққан кездерге қайта тап боламыз. Бұған ешқандай жағдайда жол беруге болмайды.

— Сіз 2021 жылы Қазақстанның ғарыш жобаларына 41 млрд теңге бөлінетінін айттыңыз. Жаңа спутниктен басқа, ақша қайда жұмсалады?

— Біз бірнеше рет айтқан “Бәйтерек” Қазақстан-Ресей жобасын іске асыруға 23,16 млрд теңге қарастырылған. Үшінші бағдарлама — “Гагарин стартын” жаңғырту. 2021 жылы олар оған 15,2 миллиард жұмсайды, бірақ бұл ақша бюджеттен тыс деген сөз.

Айтпақшы, жақында БАӘ АҚШ-пен бірлесіп жасаған аппарат Марстың орбитасына жетіп, оған сәтті шықты

Президент Тоқаев БАӘ басшылығына құттықтау жеделхатында Ресей, Қазақстан және БАӘ қатысуы көзделетін “Гагарин стартын” жаңғырту жөніндегі бірлескен жұмыс ақыры басталады деген үмітін білдірді.