Қазақстандағы АЭС: жақсы және жаман жақтары. 1-бөлім

Әлемдік тәжірибе ең оңтайлы жолды ұсынады – бұл бейбіт атом. Мәселе күрделі, сондықтан оны шешуге алыпсатарлық пен эмоцияларсыз, мүмкіндігінше ұтымды қарау керек

Бір жыл ішінде Үкімет пен “Самұрық-Қазына” Қазақстанда қауіпсіз әрі экологиялық атом энергетикасын дамыту мүмкіндігін зерделеуге тиіс. Бұл мәселені инженерлік саланы дамыту, біздің елімізде білікті Атом инженерлерінің жаңа буынын қалыптастыру тұрғысынан қарастыру қажет”.

Бейбіт, бірақ қауіпті

Энергетика жөніндегі сарапшы, экономист Әсет Наурызбаев Президенттің әлеуметтік желілердегі мәлімдемесінен кейін бірден “жобадан тыс апаттар” мәселесін көтерді.

“Атомшылардың мұндай бір сөздері бар:”жобадан тыс апат”. Бұл апат болған кезде өздерін ақтап алуды білдіреді. “Мұндай болады деп кім ойлаған?!” деген сияқты – деп жазды экономист өзінің Facebook парақшасында. —

“Жобадан тыс апаттар Фукусимада, Чернобыльда болды

Сондықтан атомшылар өз станцияларын қандай буын деп атаса да, өз ұрпақтарының қауіпсіздігін қаншалықты жарнамаласа да, есіңізде болсын — атом электр станциясында жобадан тыс апат болуы мүмкін”.

Қауіпсіздік мәселелерінен басқа, АТОМ жобасының экономикалық орындылығын талдау маңызды.

– Әсет, бізге шынымен атом станциясы керек пе? Не үшін?

– Атом станциясының тақырыбын қолдайтын көптеген қызығушылық білдірушілер бар. Бұл өте ірі бизнес, сондықтан қызығушылық өте белсенді.

Бірақ қазіргі экономикалық жағдайда бұл тақырып жұмыс істемейді.

Себебі атом станциясының экономикалық моделі электр энергиясының өзіндік құнын сағатына 1 киловатт үшін 20 теңгеден астам деңгейде көрсетеді

Ал қазір бізде орташа құны 10 теңге немесе одан сәл көбірек.

Президент 10 жылдан кейінгі мерзім туралы айтты. Ол бағалар төмендейді деп санайды. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, баға атом энергетикасына үнемі өсіп, ал жаңартылатын энергетикаға тек төмендеп келеді. Бұл тренд өзгереді деген өте таңқаларлық болжам. Әлем қауіпсіз және арзан электр энергиясын ойлап тапты. Мен Қазақстанда атом станцияларын салудың бірде-бір себебін көріп отырған жоқпын.

Салиқалы болжамдар

– Ағымдағы энергетикалық қуаттылықтар елдің ішкі қажеттіліктерін өтей ала ма?

— Өтей алады. Сонымен қатар, Президенттің өзі жаңартылатын энергия көздерінің үлесі жақын арада 15%-ға жетуі керек деді. Бұл жаңартылатын энергия үлесінің үлкен пайыздық өсуі. Яғни, біз нарықтың тағы 10%-ын жаңартылатын энергия көздерімен толығымен жабамыз. Бұл бағдарлама өте ұзаққа созылады. Тұтыну 10%-ға өсуі үшін бір жылдан астам уақыт қажет.

— Егер бұл атом станциясы салынса және артық энергия пайда болса, оны қайда жібереміз?

– Осы мақсатта жинақтағыштар салынуда. Олар барлық қосымша энергияны қабылдауға жеткілікті қуат болатындай етіп есептеледі.

— Қауіпсіздік мәселесі туралы. Біздің елімізде әскери қоймалар жарылып жатыр. Алматы ЖЭО-сы еш ақылға сыймайды. Арасында ірі мегаполистің бүтін бір аудандары апатқа байланысты бірнеше сағат бойы электр жарығынсыз отырады. Ал біз атом станциясын салуға бет алдық, бірақ бізге тән немқұрайлылық пен сыбайлас жемқорлықты айтпағанда, жобадан тыс апаттарды да ешкім жойған жоқ. Бізге осындай күрделі жарылғыш бөшке керек пе?

— Бұл атом проблемасының өте маңызды аспектісі – кадрлардың жетіспеушілігі және өте сенімді жүйені құру мүмкін еместігі. Шетелдік мамандарға сенім артатынымызды түсінемін. Бірақ олар да қателесіп, апатқа жол беруі мүмкін. Егер біз өзімізге үміт артатын болсақ, онда уайымыңыз орынды.

Біз дәстүрлі энергетикада апаттарға жол береміз, атом туралы не айтуға болады? Есте сақтау керек, мұндай жағдайда қателіктің бағасы шамадан тыс жоғары болады

Жаңартылатын энергия көзі бұзылған кезде немесе жел генераторлары істен шыққанда, бұл жергілікті апаттар. 2-5 мегаватт электр энергиясы жоғалады және жүйеде ештеңе болмайды. Атом станциясы жарылған кезде,  адам өліміне әкелетін радиоактивтің таралуы орын алады. Себебі атом станциясының жекелеген бір блогы – 1000 мегаватт, ал жел генераторының жекелеген бір блогы тек 5 мегаватт. Күн панельдері әдетте жеке жұмыс істейді, бұл одан да аз.

Атом экономикасы өзгерді

– Атом блоктары өндіретін мегаваттарды дереу электр энергиясына айналдыру керек. Егер бірдеңе істен шықса – генератор, салқындату сорғысы, бу шығаруға арналған қоректік сорғы бұзылса – бәрі бірден өрт шығуына әкеледі. Реакторды тез сөндіруге мүмкін емес, сондықтан өндірілген 1000 мегаватт энергия блогы тез жылуға айналады және белсенді аймақты ерітіп жібереді. Бұл атом апатының алғышарттары.

— Егер жағдайды бірден драмаландырмай, құрылыстың өзіндік құнын есептесек, ол қанша болады? Атом станциясына күтім де көрсету қажет. Сіз электр қуаты сағатына 1 киловатт үшін 20 теңге болады дедіңіз. Мұндай тарифпен станция қанша жылда өзін ақтайды?

– 20 теңге – бұл операциялық шығындарсыз. Бұл ұзақ мерзімді өтеу мәселесі. Егер құрылысқа жеңілдетілген 10-15 жылдық несие беріледі деп болжасақ. Бірақ тағы бір сұрақ туындайды – несие неге жеңілдікті болуы керек? Мұндайды тіпті күн станцияларына да ешкім бермейді. Сонымен қатар, операциялық шығындардың нақты мөлшері құпия болып қалмақ, мұндай ақпарат жария етілмейді. Сондықтан соңғы энергия өнімі қанша тұратыны белгісіз. 1 киловатт үшін 30 теңге болуы мүмкін. Қауіпсіздікті қамтамасыз етуге үлкен шығындар жұмсалатындықтан қымбат болуы да мүмкін.

– Қауіпсіздікті шетелдік мамандар қамтамасыз ететін шығар? Демек осының есебінен шығындар әлдеқайда қымбатқа шығады емес пе.

– Дұрыс, иә.

– Ал атом энергетикасы дамыған елдер мұны не үшін жасайды? Олардың өздерін балама көздермен қамтамасыз ету мүмкіндігі жоқ па? Немесе бұл технология жарысы ма?

– Бұрын атом станцияларында экономика қазіргіден өзгеше болатын.

Олар ядролық отын өндіру үшін салынатын. Бұл қару-жарақтану шығындары болды. Сондықтан ешкім атом станцияларын салуға күрделі шығындарды қарастырған жоқ

Әрине, бұл жағдайда алынған электр энергиясы арзан болады. Уранның 1 килограмында энергия көмірдің килограмына қарағанда 1000 есе көп. Уран жеткізу арзанға түседі. Көмірден әлдеқайда қымбат болса да, уранда сақталған энергияның сағатына киловатты көмірге қарағанда әлдеқайда арзан.

Бюджетке түсетін жүктеме

– Бірақ атом станцияларында қызметкелерге төленетін мен қауіпсіздік шығындары әлдеқайда жоғары. Күрделі шығындарды есептемегенде, жалпы алғанда, сағатына атом энергиясы қырғи қабақ соғыс жағдайында арзан болды. Сондықтан олар сәнге айналды.

Қазір ядролық клубқа кірмеген елдерде ядролық қару жасау туралы сөз болмаған кезде атом станциялары тек экономика мүдделері үшін ғана салынуда

Ал қазіргі бағалар бойынша экономика мынадай, Түркиядағы “Аккую” атом станциясының киловатт қуаты – бұл қаржылық бөлігі туралы аздаған мәлімет белгілі жалғыз жоба, оның 1 киловатт қуаты $4,6 мың.

Егер осы бағаға қандай да бір жеңілдікті кредит түріндегі қаржы моделін қоссақ, мен айтқан осы 20 теңге шығады. Бірақ бұл жобаға 10 жыл ішінде салынған инвестициялар қайтарылады. Сонымен қатар, есептеу мүмкін емес операциялық шығындар түріндегі белгісіз жүктеме бар.

Біз атом станциясын коммерциялық жоба ретінде қарастыра бастағанда, сұрақ туындайды – мемлекеттің инфрақұрылымы кімнің есебінен? Сонымен қатар, Атом энергиясы жөніндегі агенттік құру қажет. Кадрларды даярлау туралы ойлану керек. Демек, энергетикалық жоғары оқу орындары қажет.

Бұл шығындардың барлығы станцияның жұмысы есебінен өтелмейді. Оларды салық төлеушілер төлейді. Бұл ешкім ойламайтын қосымша жүктеме

Жалпы, атом станциясының экономикасы өте нашар. Және нашарлай береді. Себебі соңғы жылдары Атом энергиясының бағасы тек өсуде. Дамушы елдер кейіннен оны төлемеу үшін жеткізуші елден несие алуға үміттеніп, осындай жобаларды қолға алады. Мұндай жағдай бұрын да болды.

Несиелерді қайта құрылымдау – атом станциясын арзандатудың бір түрі. Демеушілік жасаған елдер құрылыс алаңында ақша табады, содан кейін несиелерді есептен шығару және арзандату арқылы алушы елге субсидия береді. Тұжырымдамасы осы.

Атом және үлкен саясат

– Президент Ресейге сапарынан кейін атом станциясын салу мәселесіне қайта оралды деп ойламайсыз ба?

— Мүмкін, бір байланысы бар шығар. Біз нақты білмейміз, бірақ болжам бойынша біз конспирологияның тайғақ жолына түсеміз. Бірақ Атом тақырыбына оралу Президенттің сапарына байланысты болуы да мүмкін. Өйткені, әрине, Ресей өзінің ядролық технологияларын ілгерілетуге мүдделі. Қазір олар ешкімге қажет емес, алға жылжу мәселесі саяси тіректермен қыспаққа алынады.

Тағы да айтамын, атом станциясы – бұл геосаяси объект, іс жүзінде максималды қорғанысы бар шағын әскери база

Экономика тұрғысынан Қазақстанға мұндай станция қажет емес. Оның құрылысына тек бір ғана инвестицияның қайтарылуы энергияның құнын шектен тыс жоғары етеді. Жоғары ақы төленетін шетелдік мамандарды қолдауға және жалдауға арналған операциялық шығындармен бірге одан да жоғары. Сонымен қатар, сөзсіз бюджеттік шығындар болады, өйткені станциямен бірге қымбат бір сала құрылады.

– Президенттің саяси қалауымен қатар, Қазақстанға қандай да бір себептермен біздің жерімізге станция салуға мүмкіндік бермейтін қандай да бір халықаралық ұсыныстар бар ма?

– Әрине, мұндай жобалар көптеген шарттармен шектелген. Бірақ Қазақстанда оларды салуға болатын орындар бар. Теориялық тұрғыдан біз станцияны дұрыс параметрлермен сала аламыз. Мұнда ешқандай қиындықтар жоқ. Бірақ қалай болғанда да бұл экономикалық тұрғыдан қолайсыз.

Менің ойымша,

Президент атом станциясы сенімді энергия көзі деген ойда. Бірақ бұл да жел және күн энергиясы сияқты сенімсіз

Мұның бәрі жүйелі түрде жұмыс істеуі үшін гидроаккумуляторлық станциялар, маневрлік газ станциялары және батареялар түрінде энергия сақтау құрылғылары қажет. ГЭС бойынша мүмкіндіктер шектеулі – ірі өзендер аз. Ал бізде бар су ағындары реттелген. Көп ұзамай батареялар сағатына киловатт сақтау бойынша ГЭС-тен әлдеқайда арзан болады. Қазір әлемдік энергетикадағы тренд осындай.

Жаңа жаһандық трендтер

– Экономикалық тұрғыдан орынсыз болғандықтан, әлем жақын арада атом энергетикасынан бас тартады деген алғышарттар бар ма?

– Уақыт өте келе солай болады. Тіпті басқа табиғи ресурстары жоқ және атом энергетикасын таңдауға мәжбүр болған Жапония да Фукусимадан кейін атом энергетикасы жасырын қауіп екенін түсінді.

Германия да атом энергетикасынан бас тарту жолында. Немістер  – құлшынысты адамдар, олар біз сияқты пионерлерше бас тарта алмайды. Олар ақшаны есептеп, егер қателеспесем, 2048 жылға қарай барлық атом станцияларын толығымен пайдаланудан шығаруды шешті.

— Яғни, біз атом энергетикасының белгілі жобалары тоқтатылған кезде атом станциясын салатын сияқтымыз?

– Дәл солай.

Қазір бүкіл Еуропа жаңартылатын энергия көздеріне бет бұрды. Олар арзан, қауіпсіз және сенімді энергия үнемдеудің сенімділігімен қамтамасыз етеді

Германияда күннің тұтылуы өте үлкен аумақта күн сәулесінің шығуын жойған кезде, ел бұл дағдарыстан оп-оңай өтті. Немістер өздерінің шығындарын Еуропаның басқа аймақтарынан алу арқылы өтеді.

Қазір не істеуіміз керек? Өзендерімізге шағын су қоймаларын салу керек. Олар энергия қуатын реттеуді ғана емес, суармалы жерлердің ауданын ұлғайту үшін суды да қамтамасыз етеді. Бұл өте маңызды сәт, оны көп адамдар бағаламайды.

Төменгі жақтың қолынан келмейді, жоғарғысы қаламайды

– Неге президентті бұған сендірмейді?

– Алматыдағы 2-ЖЭО-ндағы жағдайға қарап, біздің энергетиктер бір жағынан консервативті, ал екінші жағынан қарапайым екеніне көзім жетті. Қазіргі тенденцияларды түсінетіндер өз пікірлерін іште сақтайды. Себебі кертартпа пікір бар: бәрін ескі тәсілмен жасау керек, өйткені ескі тәсілмен бәрі реттелген – жұмыс та, бизнес пен байланыс та.

Қазақстан энергетикасының басым бөлігі – “Самұрық-Энерго” , сондықтан барлығы үндемеуге мәжбүр.

Егер бізде тәуелсіз өндірушілер көп болса, консервативті тәсілдерден бас тарту мүмкін болар еді. Біздің ірі кәсіпорындарды жаһандық мемлекеттендіру, көріп отырғанымыздай, мамандардың шеттетілуіне әкелді. Олар дамуды тоқтатады. Күн сайын бір нәрсені істеп, бәрі ойдағыдай болып жатса, бас қатырудың қажеті не? Мүмкін, энергетиканың қатардағы мамандарының әлемдік трендтер бойынша жұмыс істеуге деген ынтасы бар шығар. Бірақ шешім қабылдайтын адамдарда мұндай тілек жоқ. Және бұл үлкен проблема.

Жалғасы бар