Адвокаттық қызмет туралы заңға түзетулер Конституцияға қайшы — заңгерлер

Әзірге Сенат “Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы” заңға жаңа түзетулерді зерттеп жатыр. Қазақстан заңгерлері бұл құжаттағы кемшіліктерді тауып жатыр. Заңгерлердің пікірінше, мамандықтағы жұмысты қиындататын басты жаңалық – Республикалық заңгерлер алқасын құру, оған заң консультанттарының барлық палатасының міндетті түрде мүшелігі және әрбір тәжірибелі заңгердің ҚазҰУ алқасына кемінде 1 АЕК мөлшерінде ай сайынғы мүшелік жарналар.

Түзетулердің идеологтары мәжілістің бірнеше депутаттары және 2018 жылы қазақстандық заңгерлер одағының негізінде құрылған заң консультанттары палаталарының астаналық қауымдастығы болды. Бір қызығы, одан басқа елде тағы бірнеше адам бар және олар түзетулерге мүлдем қарсы. Олардың пікірінше, міндетті алқа мүшелігі бар кәсіп жыл сайын заңгерлерден алынатын төлемдер есебінен шамамен 300 млн теңге алу ниетімен ғана негізделген. Сонымен қатар, халық үшін заң көмегі осыған байланысты қымбаттайды.

Заң консультанттары палаталары астаналық қауымдастығы төрағасының орынбасары Әбдікарым Ақжанов өз сөздерінде алқа құру идеясын еліміздің барлық өңірлері қолдайтынын, тек алматылықтар ғана қарсы екенін айтады. Шын мәнінде, бұл олай емес.

Аймақтардың дауысы

— Әрине, біздің палата толық құрамда қабылданып жатқан түзетулерге қарсы, – дейді “Құқық сарапшысы 2018” Қарағанды палатасынан Асылбек Айдарбеков. — Провинцияда ешкім шалқып отырған жоқ. Қарағандыда заңгерлер арасында бәсекелестік өте жоғары екенін ескере отырып (қаламызда заңгерлер дайындайтын жоғары оқу орындарының көптігі де әсер етеді), қызметтеріміздің бағасы да өте төмен.

Осы заң жобасын қабылдаған жағдайда бізге қосылатын шығындарды ескерсек, кейбірі жұмыссыздар қатарын толықтырып, өз қызметін тоқтатуға мәжбүр болады

Әрине, біздің қызметке орташа баға артады. Және  қазіргідей Қарағандыдан 30-40 мыңға заңгер табу қиындайды.

Ақтөбедегі Тәуелсіз заңгерлер альянсының мүшесі Юлия Стех те осындай пікірде.

— Біздің палата бейіндік заңға ұсынылған түзетулерге қарсы және қауымдастықтың құрамына кіретін “Қазақстан Заң Кеңес” ұстанымын толық қолдайды. Палата мүшелерінің ең аз дегенде 4 есе көбейту аймақтық палаталардың жұмысын құлдыратады. Көптеген өңірде 200 тәжірибелі заңгер жұмысқа тартылмайды. Олар елдің ірі қалаларының палаталарына кіруге мәжбүр болады. Бұл адвокаттың шығындарының негізсіз өсуіне әкеліп соғады және нәтижесінде тұтынушылардың қалтасына түседі.

Республикалық құрылым құру, оны қалай атасаңыз да, азаматтың кәсіпкерлік бостандығына конституциялық құқығына қайшы келеді

Заңгерлер — кәсіпкерлер. Сонымен қатар, салық салудың жалпы белгіленген режимінде жұмыс атқарады. Сондай-ақ мемлекеттің кәсіпкерлік қызметіне кез келген түрде араласуына конституциялық тыйым бар.

Республикалық құрылым өзін-өзі реттеу жүйесіне сәйкес келмейді, заңгерлердің өздері үшін өз палатасында және республикалық құрылымда, яғни екі жерде мүше болып, екі бөлек жарна төлеуі керек болады. Сонымен қатар, бұл іс жүзінде заңгерге клиентке қызмет көрсету кезінде әкімшілік қысым көрсету құралы. Оны пайдалану нұсқалары шексіз. Біздің палата түзетулерді заңсыз, көптеген сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін тудыратын және демократиялық қоғам үшін қолайсыз деп санайды.

Жол бөлінді

Түзетулерге сондай-ақ Нұр-Сұлтан және Шымкент заң консультанттары палаталарының төрағалары Айнұр Қайдарова, Мұрат Күдеринов және Эльмира Есімбетова қарсы шықты. Солтүстік Қазақстан да риза емес. Түзетулерге қарсы белсенді ұстанымдарын заң консультанттары екі палатасының басшылары Зарема Героева мен Галина Пехотина білдірді.

Маңғыстау облысы консультанттар палатасының басшысы Игорь Машинский осыдан үш апта бұрын заңға енгізілген түзетулерді қолдайтын астаналық қауымдастық құрамынан шықты. Оның палатасы бұл құрамда екі жыл болған. Ол өз шешімін қауымдастық билігімен туындаған түбегейлі келіспеушіліктермен түсіндірді.

— Мен қауымдастық құрамында болған кезде палата төрағасы болып сайландым, – дейді заңгер. — Бұл бірлестіктің 2019-2020 жылдардағы қызметі заң консультанттарының талаптарына сай келмейтін болып көрінді. Атап айтқанда, біздің өңір — Маңғыстау облысы.

Бастапқыда байланыстырушы буын қажет екенін түсіндім. Тіпті кейбір артықшылықтарын көрдім

Бірақ біз 2019 жылы және 2020 жылдың бірінші тоқсанында төлеген ақшамыз үшін күткен қайтарым көрінбеді.

— Сіз қанша төледіңіз және қауымдастықтан не күттіңіз?

— Өткен жылдың күзінде мен кейбір сәттермен келіспейтінімді айттым. Ең алдымен, палаталарда, әсіресе аймақтарда мүшелер санының артуымен. Оларды 50-ден 200-ге дейін арттыру жоспарлануда. Түсінгенімдей, орталыққа 40-50-ге жуық палатасы бар Алматы ұнамайды. Бірақ мұны реттеуге болады ғой. Шынында да, аймақтарда 1-2, кей жерде ғана 3 палатадан бар. Және әрқайсында адам аз.

25 қаңтарда біз қауымдастықтан өз еркімізбен шығу туралы шешім қабылдағанда, сол жиналыста палатаға мүшелік жарналарды ең төменгі мөлшерге дейін азайттық

Бұған дейін бізде заңгерден жылына 24 АЕК алатын, оның ішінде 12 АЕК қауымдастыққа кететін. Қазір менің палатамда 95 заңгер бар. Мерзімді түрде кейбірі объективті себептермен жұмысын тоқтатып отырады.

Қымбат мүшелік

— 2020 жыл біз үшін қаншалықты қиын болғанын ұмытпауымыз керек. Үйде болса да, біздің заңгерлер адамдарға тегін көмектесті. Бұл үшін Әділет министрлігі мадақтады. Әрине, сол қауымдастықтың арқасында. Бізге министрден үш Құрмет грамотасы, үш алғыс хат және тіпті бір медаль берілді. Бірақ сонымен бірге шешім қабылдау орталығы ретінде қауымдастық тарапынан ешқандай практикалық әрекеттер болған жоқ. Не айтқым келіп тұр? Ассоциация палаталары үшін біліктілікті арттыру немесе тренингтер өткізетін кез келді.

Біз бұл мақсаттарға жеткілікті ақша аудардық. Егер нақты ақша туралы айтатын болсақ, тоқсанына біз 600-700 мың теңге төледік

Бірден айтайын, уақытылы төлеп тұрдық дей алмаймын, өйткені заңгерлердің жағдайы әртүрлі. Көбісі өңірлердегі заңгерлердің біліктілігі мен кәсібилігі бойынша сол Алматы немесе Нұр-Сұлтан қалаларындағы заңгерлерден кем екенін түсіне алмайды немесе түсінгісі келмейді. Жүктеме және бағалар бойынша. Біз ірі қалалармен теңесе алмаймыз. Біздің заңгерлер кез келген жұмысқа қуанады. Қазір заңгерлердің жарнасын жылына 15 АЕК-ке дейін төмендеттік.

Заңға түзетулер қабылданса да, 2021 жылы біз алқаға кіруге асықпаймыз. Адамдар кем дегенде бір жыл артық жарналардан демалады.

Проблема жоқ болса да ойлап табу керек

— Алқаға кіре отырып, сіз кәсіби қызмет құқығыңызды жоғалтып алмайсыз ба? Түзетулерге сәйкес, сізге 6 ай уақыт беріледі.

— Олай емес. Заң жобасында 6 ай ішінде палаталарды саны бойынша ретке келтіру керектігі айтылған. Маңғыстау облысында екі палата болғандықтан, теориялық тұрғыдан бұл норманы орындауға бізде 200 адам болады.

Алайда, палаталарда кәсіпорындар штатында жұмыс істейтін корпоративтік заңгерлер де бар екенін ұмытпаған жөн. Оларға палатаға мүшелікке жылына 2-3 рет туыстары мен достарына соттарда көмектесу керек.

Қосымша жарналар пайда болған жағдайда олар палаталардан шыға салады. Ал олардың саны, ел бойынша, тәжірибелі заңгерлердің жалпы санының 20-25%-ы

Яғни, 9 мың қазақстандық заң консультантының 2-2,5 мыңын шегеруге болады. Өңірлер үшін палаталарға 200 мүше жинау қиынға соғады.

— Неліктен Әбдікарым Ақжанов әр отырыста Орал мен Ақтөбені қоспағанда, олардың қауымдастығын бүкіл Қазақстан қолдайды деп мәлімдейді?

– Ештеңе айта алмаймын. Қолдауды сөзбен емес, сол қауымдастықтың қызметі бойынша да бағалау керек. Мен онда болған екі жыл ішінде меморандумдар жасасу туралы нұсқаулардан басқа ешқандай әрекет болған жоқ.

– Палатаның әр заңгері міндетті түрде тегін көмек көрсетуі туралы меморандум туралы айтасыз ба?

– Жоқ, ондай нұсқаулар болған жоқ. Мүмкін олар мені қауымдастық чаттарынан шығарғаннан кейін пайда болған шығар.

Тең емес мүмкіндіктер

— Не үшін шығарды?

— Күзде, заңға түзетулерді жария ету басталған кезде, мен қауымдастықтың пікірінен өзгеше пікір білдірдім. Көбі менімен сөйлеспей кетті.

Мен адвокаттарға мүшелік жарналарды мұндай мөлшерде төлеу қиын болатынын айттым. Алматыда қалай болғанын білмеймін, бірақ бізде, мысалы, 2020 жылдың сәуір және мамыр айларында көптеген адам жұмысын екі айға тоқтатты. Біз қаражатсыз қалдық. 2020 жылы мен жарналарды тек 1-тоқсанға төледім. Бұдан кейін төлеген жоқпын және төлемеймін де. 2-3-4 тоқсанда біз 2 млн теңгеге жуық мүшелік жарна жинадық.

Палата басқармасы бұл ақшаға қауымдастыққа төлегеннен гөрі өз мүшелерінің біліктілігін арттыруды ұйымдастырған дұрыс деп шешті

Түзетулер қабылданғаннан кейін не болатыны маған түсініксіз. Бірақ көптеген аймақта палаталар одан әрі жұмыс істеу үшін 200 заңгерді жинамайды, бұл сөзсіз. Сонымен, Заң консультанттарының палаталары болмайды, тәжірибелі заңгерлер басқа аймақтарға таралады. Бұл жағдайда бұл аймақтардан коллегияда кім ұсынады? Бүгінде Алматы, Нұр-Сұлтан және Шымкентте палаталарда тіркелген барлық заңгердің шамамен 60-65%-ы шоғырланған. Қалғандары өңірлерде жұмыс істейді. Оларды ірі қалалардағы әріптестерімен теңестіру мүлдем орынсыз. Палаталардағы мүшелердің саны бойынша да, алқаға мүшелік жарналардың мөлшері бойынша да.

— Сіз мұны қауымдастықпен талқыладыңыз ба?

— Мен жазда қауымдастық төрағасының көмекшісі Серік Ақылбайға қоңырау шалдым. Пандемияға байланысты қауымдастыққа ай сайынғы жарнаны 200-ден 100 мың теңгеге дейін азайтуды ұсындым. Маған былай деп жауап берді

республикалық алқа құрылғанда және Маңғыстау облысында оның филиалы құрылған жағдайда, мен оның директоры болып тағайындалмауым мүмкін

Осы сәттен бастап жеке өзім қауымдастықтан бас тарттым. Содан кейін мен жергілікті заңгерлерге ешқандай көмек жоқ екенін көрдім. Содан кейін қауымдастық тарапынан жақында Маңғыстау облысы палатасының таратылуына әкелетін Заң жобасын көрдім. Көптеген басқа аймақтық палаталар сияқты. Егер оның әрекеттері аймақтық заңгерлердің мүдделеріне қайшы келсе, өз мүшелерінің қауымдастығын қолдайтыны қайда?

— Олар басқа мүшелерін қалай ұстап тұр? Сізден басқа біреу қауымдастықтан шықты ма?

— Менен басқа ешкім шыққан жоқ сияқты. Мен қазір не болып жатқанын білмеймін.

Өзге пікір — жау ма?

— Сіз 11 ақпанда Әділет министрлігінің жабық жиналысына қатыстыңыз ба?

— Ия, мен конференцияға өз атыммен қатыстым. 15-20 минуттан кейін әкімші үнсіз отырсам да мені шығарып жіберді.

Әрине, маған басқа пікірі бар заңгерлер қарсылас немесе жау деп санайтын риторика ұнамады

Мен мұндайды түсінбеймін. Мен соттарда көп жаттығамын, медиатормын. Менің ұстанымым: заңгерлер өз жұмыстарын орындау кезінде сотта дауласуы мүмкін, бірақ соттан кейін достық жағдайда кофе ішуге бірге барыңыз. Жеке басқа тиісуге болмайды, әйтпесе біз өзіміздің адами және кәсіби тұлғамызды жоғалтамыз.

— Сіз заңгерлердің неден қауіптенетіндігін білесіз ғой — жаппай бақылау, азаматтық ұстаным үшін алқа тарапынан қысым жасау және бұл олардың еркіндігін шектейді.

— Мен заңгерлердің ісіне біреудің араласатынына сенімді емеспін. Алқа қандай болмасын және оны кім басқарса да, бірақ екі жыл ішінде біз қауымдастықта болдық, ешкім ешқашан біздің палатаның ішкі істеріне араласпады. Сондықтан мен жалпы бақылау немесе бірдеңе болады деп ойламаймын.

Тағы бір мәселе, заңгерлерге қосымша қаржылық жүктеме жүктеледі. Маған қандай да бір себептермен заң бәрібір қабылданатын сияқты

Менің практикалық тәжірибеме сүйене отырып, барлық кейінгі оқиғалар сауатты және әділ көзқараспен байланысты болатынына күмәнім бар.