АҚШ пен бүкіл әлем үшін ауған тұзағы. 4-бөлім

Ең қарапайым мысал — жоғарыда аталған өзбек генералы Абдул Малик. 1998 жылы ол бір апта ішінде екі рет майдан шебін ауыстырды. Алдымен Малик Абдул Рашид Дустумды құлатып, талибтерді шақырды, ал үш күннен кейін жергілікті хазарларға оларды жеңуге көмектесті.

Өз кезегінде хазарлардың жетекшісі Али Мазари 1996 жылы алдымен талибтер жағына өтіп,  Ахмад Шах Масудтың тәжіктеріне қарсы шықты, содан кейін бірнеше күннен кейін талибтердің қолынан қаза тапты. Содан кейін хазарлар тағы да “Талибанға” (ұйымға ҚР-да тыйым салынған) қарсы соғыса бастады.

Сол жылы Гульбеддин Хекматиардың құрамындағы пуштундар жетекшілері кенеттен өзінің бұрынғы қарсыласы Ахмад Шах Масудпен біріккен кезде жаппай “Талибанның” жағына өтті.

Талибанның жетістігі – сыртқы фактор

Сондықтан Ауған саяси топтарының майдан желісін кенеттен өзгертуінде тұрған жаңалық жоқ. Америкалықтар болған кездегі 20 жылда біз бұл туралы ұмытып кеттік. Енді мұның қалай болатынын тағы да көрдік.

Бірақ, ең бастысы, мұндай кенеттен қабылданған әрекеттер көбінесе сыртқы күштердің ұстанымымен байланысты болады. Мысалы, Пәкістан алдымен Хекматиарды, содан кейін “Талибанды” қолдады және бұл көптеген пуштундардың соңғысының жағына өтуіне себеп болды.

Малик Дустумды құлатып, содан кейін Солтүстік альянстың жағына қайта өткенде, бұл Маликке қысым жасаған Өзбекстанның ұстанымымен байланыстырды.

Осы оқиғалардың барлығын есте ұстаған жөн, өйткені Ауған армиясы мен полициясының, сондай-ақ көптеген саны аз ұлт өкілдерінің мұндай үлкен сәтсіздікке ұшырауы, олардың “Талибан” жағына өтуі сыртқы фактормен байланысты болуы мүмкін.

Мұндағы басты интрига – американдықтар Дональд Трамптың кезінде өткізген “Талибанмен” келіссөздерінде жатыр.

Қажетсіз экспансия

Неліктен АҚШ талибтердің келісімді сақтайтынына сенімді болды? Неліктен американдық тарап өз әскерлерінің шығарылатын күнін нақты белгілеген келісімге қол қойды? Неліктен ауған үкіметі келіссөздеріне постфактум қосты?

Мұндай жағдайда, талибтерге тек уақытты ұзартып, Дохадағы ауғанаралық келіссөздер кезінде оқиғаның соңын күту ғана қалады. Егер американдықтар бәрібір кететін болса, талибтермен келісім жасаудың қажеті қанша еді?

Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін оқшаулану АҚШ саясатына көбірек тән болды. Қазіргі өктемпаздық нұсқа әлдеқайда қымбатқа түседі және көп нәтиже бермейді.

Бұл тұрғыда Ауғанстан АҚШ үшін айқын балласт. Оның үстіне, ол континенталды ел және американдықтар үшін жүк жеткізудің барлық жолдары Пәкістан немесе Орталық Азия арқылы өтеді.

Логистиканыңң ньюанстары

Алайда, Орталық Азия бағытында американдық жүктердің тасымалдануы біраз қиындыққа тап болады, өйткені Ресейге бұл аймаққа АҚШ-тың араласуы ұнамайды, ол бұл аймақты өз ықпалын жүргізетін аймақ деп санайды.

Жағдай әсіресе 2014 жылдан кейін шиеленісе түсті. Осы уақытқа дейін американдықтар Ресей арқылы өтетін көлік жолдарын пайдалана алды. Бірақ Украинадағы оқиғалардан кейін Ресей-Америка қатынастарындағы жағдай айтарлықтай өзгерді. Қазақстанның Ауғанстанға әскери емес жүктерді транзиттеу үшін Ақтау портын беру туралы шешімі қандай ақпараттық қысымға ұшырағанын еске алсақ та жеткілікті.

Сонымен бірге, Пәкістан арқылы өтетін жол осы елмен келіссөздер жүргізу қажеттілігіне тіреледі. Президент Трамп кезінде америка-пәкістан қарым-қатынастарының өз қиындығы болды. Сонымен қатар, Трамп кезінде АҚШ Иран ядролық бағдарламасы туралы келісімнен шықты, бұл Ирак пен Сириядағы Штаттар мен Иран арасындағы шиеленістің өсуіне әкелді.

Көбісі соғыс басталуы мүмкін екендігі туралы айтты, әсіресе американдықтар Иран Ислам революциялық Сақшылар корпусының құпия бөлімінің қолбасшысы Касем Сулейманиді өлтіргеннен кейін.

Мұндай жағдайда Ауғанстанда әлі де қалған АҚШ әскерлерінің салыстырмалы түрде аздаған тобы осал болып көрінді

Бұл Барак Обама президент болған кезінде Иран тарапынан 100 мың американдық әскериге қауіп төндірді. 2014 жылдан кейін олардың саны 10 есе азайды. Джо Байденнің президенттігі басталған кезде американдықтардан Ауғанстанда тек 3,5 мың әскери және белгілі бір келісімшартпен келгендер ғана болды.

Саяси эвакуация

Байден кезінде АҚШ-тың Иранмен ядролық бағдарлама туралы келісімге қайта оралуы мүмкіндігі туралы сөз болғанын ескере отырып, жаңа американдық президент Трамптың Ауғанстаннан әскер шығару туралы шешімін де түзетеді деп болжауға болар еді.

Талибтердің түсінікті наразылығын Вашингтон елемеуіне болар еді. Егер американдықтар қалса, онда армия мен полицияның ұстанымы күмән тудырмас еді.

Бірақ Байден Трамптың саясатын жалғастырып, тіпті оны күшейтуді жөн көрді. Шын мәнінде, американдықтарды эвакуациялау туралы болды сөз болы және бұл мүлдем басқа оқиға. Әскерилер үшін эвакуацияның нақты басымдықтары бар, ол шығарылған контингенттің қауіпсіздігімен байланысты, яғни тез және шығынсыз болуы керек. Бұл жағдайда әскерилерді саяси мәселелер аса қызықтырмады.

Міне, осы жерде ең шетін сәтке келеміз. АҚШ-тың Ауғанстаннан кетуінің саяси құрамдас бөлігі теориялық тұрғыдан олар бұрын қолдаған Үкіметтің ұстанымдарын қамтамасыз етумен байланысты болуы керек еді. 1989 жылы Кеңес әскерлерінің шығарылуы немесе 1973 жылы американдықтардың өздерінің Оңтүстік Вьетнамнан кетуі сияқты.

Бұл кету жеңіліс сияқты көрінбеуі үшін, кем дегенде, ұлы державаның бет-бейнесін сақтау үшін қажет болды.

Сондықтан, мұндай жағдайларда бірнеше жыл қажет, мұндай кезде шынайы режим кеңесшілердің көмегімен және қаржыландыруды сақтай отырып, өздігінен өмір сүре береді.

Соңынан тек режим әлсіз болып шықты, қарсы тұра алмады деп айта аламыз.

Ең бастысы, оның құлауын ұлы держава әскерін шығаруымен тікелей байланыстырамаса болды

Бет-бейнені сақтау мүмкін болмады

Бірақ бұл жағдайда Байден тамыз айының ортасында бұл ауған үкіметіні күші жетпеді деп мәлімдеді. Оның айтуынша, Ауғанстандағы американдықтардың міндеті 2001 жылы АҚШ-қа соққы берген террористерді жоюмен байланысты болған және АҚШ-тың бұл жерде мемлекет құратын ойы болған жоқ.

Бұл жаман ойын кезінде жақсы мина қоюға әрекет жасау екені анық. АҚШ-ты Ауғанстаннан кету қажеттілігіне алып келген пікірлер қаншалықты сындарлы болса да, бұл кету идеология мәселелеріне қатысты болды.

Бірақ американдықтар Батыс Еуропа демократиялық моделі негізінде Ауғанстанда мемлекет құруды жүзеге асыру әрекеті сәтсіз болғанын мойындай алмайды. Бұл олардың идеологиясының негізгі қағидаларына қайшы келер еді. Сондықтан, қаншалықты қисынсыз болса да ауғандықтардың өздері кінәлі деп айту оңай болды.

Дәл осы оқиға Ауғанстандағы қазіргі дағдарыс жағдайында АҚШ пен Еуропаның қалың жұртшылығы мен саяси топтарының қақтығысына себепші болды. Олар үшін Ауған дағдарысының идеологиялық құрамдас бөлігі таңқаларлық жағдай болды.

Әсіресе

олар қолдайтын идеологиялық модель құлдырап, оның орнына көне діни идеологияны жақтаушылар билікке келгендігі

Яғни, бұл 1975 жылғы Оңтүстік Вьетнамдағы немесе 1949 жылғы Қытайдағы сияқты коммунистер де емес. Себебі коммунистік идеология бәріір де модернизациямен, біліммен және ілгері жылжумен байланысты, тіпті қатал тоталитарлық болса да.

Сандарлы тәсіл

Бұл жағдайда еуропалық көзқарас бойынша ортағасырлық дәстүрлерді таратушыларға ұқсайтын адамдар билікке келді. “Талибан” орташа статистикалық американдық немесе еуропалық үшін түсініксіз, бірақ көне кезеңдермен байланысты.

Бұл модернистік исламы бар Түркия емес. Бұл ағылшын құқығы мен ағылшын білім беру жүйесі бар Пәкістан емес. Бұл Сауд Арабиясы емес, сонымен бірге модернизацияға ұмтылатын салафизм бар Әмірліктер, Катар, Кувейт емес.

Сондықтан Ауғанстанда болған ықпалын тапсыру АҚШ пен Еуропада осындай сілкініс тудырды. Белгілі бір дәрежеде бұл тіпті Батыс Еуропа демократиясының идеологиялық матрицасына соққы берді, ол Фрэнсис Фукуяма мен оның “Тарихтың соңы” мақаласынан бері жалғыз шынайы ілім ретінде қарастырылып келді.

АҚШ-тың саяси топтары мұның бәрін ескермеді. Мүмкін, бұл бүкіл процестің құрастырушысы Залмай Халилзад болғандықтан болған шығар, саясаткер таза Шығыстық және өте сындарлы. Оның алдында міндет тұрды және ол оны шешті. Шындығында, ол сындарлы көзқарасты ұстанатын жүйенің бір бөлігі болды.

Кадрдан тыс не қалды

Соңғы уақыттарда АҚШ кетер алдында болған әртүрлі деңгейдегі келіссөздер туралы көптеген ақпарат пайда болғандықтан, орын алған жағдайдың бәрі осының нәтижесі деп болжауға болады. Бұл туралы ішінара белгілі, мысалы, “Талибан” өкілдерінің Иранға, Қытайға және Ресейге сапарлары туралы. Бірақ  көп нәрсе кадрдан тыс қалды.

Себебі біз, мысалы, Тегеранды хазарларды қолдамауға және “Талибанның” билікке келуіне кедергі жасамауға кім және қалай көндіргенін біле алмаймыз. Мәскеу мен Пекинде қандай дәлелдер келтірілді? Неліктен олар талибтер жеңген жағдайдағы қиындықтарды көрмеді? Негізінен өзбек халқы басым тұратын провинциялар аздаған күнде тізе бүккенде Ташкент неге тыныш жатты?

Шын мәнінде, осы жазда Ауғанстанның солтүстігінде талибтердің жетістіктеріне қатты алаңдаған жалғыз ел тек Тәжікстан болды. Душанбеде ауқымды іс-шаралар жүргізілді, ҰҚШҰ-ға жүгінді, жалпы алғанда, дабыл соқты.

Бірақ бұл түсінікті, олар Иран, Қытай, Ресей, Пәкістан және т.б. деңгейінде болып жатқан оқиғалар туралы хабардар бола алмады. Бірақ тәжік басшылығы Ауғанстанның солтүстігіндегі тәжіктердің өз позицияларын тез жоғалтып жатқанын көре алмады және бұл оны қатты алаңдатты.

Америка бұрынғыдай емес пе?

Демек, кімге керек болса, солар не болып жатқанын анық біліп отырды. Тіпті оларға орын алатын оқиғалардың ықтималдығы толығымен ұнамаса да, талқыланған нұсқаға қарсы болмады.

Бұл

сайып келгенде, бәрі стратегиялық маңызды аймақтардың бірінде АҚШ-тың ойсырай жеңілгені сияқты көрінді

Әрине, Иран, Қытай және Ресейдің американдықтармен қарым-қатынасы күрделі екенін ескерсек, бұл нұсқа олар үшін өте жағымды көрінді.

АҚШ-тың кетуі бұл елдердің бұдан былай осы аймақта олардың бар екендігіне алаңдамаушылық тудырмайтынын білдіреді. Сонымен қатар, егер американдықтар Ауғанстаннан кетсе және бұл олардың бұрынғы саясаттан бас тартуының белгісі болса, онда Қытай, Иран және Ресей үшін бұл АҚШ-тың басқа бағыттарда да олармен келісімге келе алатындығын білдіруі мүмкін.