Жазалау шараларынан бастап бюрократияны жоюға дейін: сыбайлас жемқорлықпен күрестегі жетістіктер

Экономикалық қылмыстарға қатысты жазалау шараларына назар аудару  Қазақстанның сыбайлас жемқорлыққа қарсы алғашқы әрекеттерінің ерекшелігі болды. Одан әрі мемлекет барлық күшті шағын және орта бизнес қызметінің тиімділігін арттыру үшін бюрократиялық кедергілерді жоюға бағыттады.

2014 жылы қоғамға 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы бесінші стратегия ұсынылды. 365info медиапорталымен ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ-дің аға ғылыми қызметкері Слямжар Ахметжаров қандай нәтиже беретіні туралы айтты.

Мониторингтің екі түрі

— Жаңа стратегия бұрынғы стратегиялардан айырмашылығы неде?

— Осы Стратегияның негізгі міндеттері:

• сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет саласындағы мемлекеттік қызмет;
• қоғамдық бақылау институтын енгізу;
• квазимемлекеттік және жеке сектордағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет;
• соттарда және құқық қорғау органдарында сыбайлас жемқорлықтың алдын алу;
• сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет деңгейін қалыптастыру;
• сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша халықаралық ынтымақтастықты дамыту.

2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияның тиімділігі ішкі және сыртқы мониторингтің көмегімен бағаланатынын атап айтқым келеді.

Ішкі мониторингті сыбайлас жемқорлыққа қарсы белгілі бір іс-шараларды жүзеге асыруға жауапты орган тікелей жүргізеді.

Сыртқы мониторингті үкіметтік емес ұйымдардың, медиаресурстардың, мемлекеттік органдардың және Ұлттық Кәсіпкерлер палатасының өкілдерінен тұратын арнайы топ жүргізеді.

Слямжар Ахметжаров, сурет: сайта express-k.kz

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің рөлі жалпы іс-қимыл жоспарын үйлестіруден тұрады. Қазірдің өзінде стратегияның алға қойылған міндеттері бойынша  айтарлықтай  ілгерілеуге қол жеткізілді.

Меритократиямен мансаптық өсу

— Нақтырақ айтсақ?

— Біріншіден, мемлекеттік қызмет бағытындағы мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күш-жігері негізінен сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы жаңа заңды, 2015 жылғы қарашада қабылданған Мемлекеттік қызмет туралы заңды және 2015 жылғы желтоқсандағы Мемлекеттік қызметшілердің Этикалық кодексін қабылдау арқылы іске асырылды.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы заңнан сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттер жасағаны үшін тәртіптік жауапкершілікке тарту туралы норма алынып тасталды

Енді сыбайлас жемқорлыққа қатысты құқық бұзғаны үшін тек айыппұл немесе шектеу және бас бостандығынан айыру шаралары қолданылады. Сонымен қатар, заңға енгізілген соңғы өзгерістер бағынышты қызметкерлердің сыбайлас жемқорлық қылмыс жасағаны үшін  олардың басшыларына да жауапкершілік жүктеуге мүмкіндік берді.

Этикалық кодекс мемлекеттік қызметкерлердің имиджін арттыру мақсатында әзірленген. Ол түрлі жағдайдағы: жұмыста — әріптестермен, бағыныштылармен, менеджерлермен қарым-қатынасын, сондай-ақ бос уақытындағы мінез-құлық стандарттарын анықтайды.

Әдеп жөніндегі уәкілдер мемлекеттік қызметшілерге заңнама, Мемлекеттік қызмет, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес талаптарын сақтау мәселелері бойынша кеңес беру, этика кодексінің нормаларын практикалық қолдануды түсіндіру, сондай-ақ оның бұзылуына ықпал ететін себептер мен жағдайларды талдауға міндетті

Екіншіден,

2016 жылдан бастап елімізде «Қоғамдық бақылау» жобасы жұмыс істейді. Оның мақсаты —   мемлекеттік және жеке құрылымдарды сыбайлас жемқорлық тәжірибелерінің бар-жоқтығына мониторинг жүргізу процесіне үкіметтік емес ұйымдарды тарту

ҮЕҰ өкілдері азаматтардың мемлекеттік шенеуніктердің билікті асыра пайдалануына, сатып алу саласындағы бағаны көтеру және басқа да аспектілерге білдірген шағымдарын тіркейді. Азаматтық белсенділікті арттыру үшін Үкімет қоғамдық кеңістіктің мониторингіне белсенді қатысатын ҮЕҰ-ға мемлекеттік гранттар ұсынады.

Үшіншіден, Қазақстанның тәуелсіздік алғалы тұңғыш рет сыбайлас жемқорлыққа қарсы шаралар жеке секторға да қолданылды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы заң бойынша ұлттық компаниялар сыбайлас жемқорлық қызметінің тәуекелдеріне ішкі бағалау жүргізуге, сондай-ақ өз салаларында сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттарды бекітуге міндетті. Атап айтқанда, «Самұрық-Қазына» және «Бәйтерек» холдингтері сыбайлас жемқорлыққа қарсы дербес іс-шараларды жүзеге асырады және сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне ішкі мониторинг жүргізеді.

Өтірікті анықтайтын детектор

— Алайда құқық қорғау органдарында да сыбайлас жемқорлық фактілері көп тіркеледі? Жағдайды қалай түзеуге болады?

— Құқық қорғау және сот жүйелерінде кадрларды іріктеу рәсімі жетілдірілді. Соның ішінде өтірікті анықтайтын детекторда тестілеу шарасы қолданылады. Сонымен қатар, сот процестері барысында құқық бұзушылықтардың алдын алу мақсатында сот тыңдаулары мен талқылаулардың аудио және бейнежазу тәжірибесі енгізілді.

Сондай-ақ, жұртшылықтың құқықтық сауаттылығын арттыру мақсатында Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет Бас прокуратурамен, Жоғарғы сотпен және Әділет министрлігімен ынтымақтаса орнатып, қоғам өкілдерінің қатысуымен жиі дөңгелек үстелдер өткізеді. Қысқа видеолекциялар дайындалды.

Жастар арасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру үшін 100-ден астам университетте элективтік курс ретінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы пән енгізілді.

— Қалай ойлайсыз, сыбайлас жемқорлыққа қарсы жүйелі жұмыстың нәтижесіне мемлекеттік құрылымдар мен ҮЕҰ ғана әсер етті ме, әлде азаматтардың саналы әрекеттерінің де үлесі бар ма?

— Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің деректері бойынша соңғы жылдары 1414 колл-орталығына азаматтардан келіп түсетін өтініштердің артқаны байқалады. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастырудағы жетістіктер қоғамдық сауалнама нәтижелерімен жан-жақты расталады.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы  азаматтардың үлесі 61%-дан (2016 жылы) 90%-ға дейін (2018 жылы) өскен

Бұл ретте мемлекеттік органдарда сыбайлас жемқорлыққа тап болған адамдардың үлесі 52%-дан (2016 жылы) 13%-ға (2018 жылы) дейін төмендеді. Ал сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске жеке үлес қосуға дайын адамдардың үлесі 41%-дан (2016 жылы) 57%-ға (2018 жылы) дейін артты.

— Егер біз осындай жетістіктерге жетсек, Қазақстанның халықаралық сыбайлас жемқорлыққа қарсы бірлестіктерге мүше болудың қажеті қанша?

— Бұл қажетті құралдардың бірі. Қазір Қазақстанның сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметі төмендегідей ұйымдарға мүше:

• Сыбайлас жемқорлыққа қарсы органдардың халықаралық қауымдастығына;
• Шығыс Еуропа мен Орталық Азия үшін ЭЫДҰ-ның Сыбайлас жемқорлыққа қарсы желісіне;
• АДБ/ЭЫДҰ-ның Азия-Тынық мұхиты өңірі үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы бастамасына;
• Халықаралық сыбайлас жемқорлыққа қарсы академияға;
• ТМД-ның Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мемлекетаралық кеңесіне

Бұған қоса, мемлекет ЭЫДҰ сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі Ыстамбұлдық іс-қимыл жоспары, сондай-ақ өндіруші салалардың ашықтығы бастамасы (EITI) шеңберінде сыбайлас жемқорлықтың жай-күйі туралы ел бойынша жасалған есепті тұрақты түрде тапсырып отырады.

Қазір Қазақстан  Еуропа Кеңесінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы мемлекеттер тобына (ГРЕКО) және Ашық үкімет әріптестігі секілді тағы екі маңызды бірлестікке мүше болу үдерісінде тұр

Тұтастай алғанда, Қазақстанның сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясында белгіленген мақсаттарды орындау елдің саяси, әлеуметтік және экономикалық жаңғыртылуын одан әрі іске асыру үшін қажетті жағдайлар жасауға мүмкіндік береді.

Бұл тұрғыда мемлекеттік, квазимемлекеттік және жеке секторлардағы сыбайлас жемқорлық деңгейінің төмендеуі Қазақстанның инвестициялық тартымдылығын арттыруға және үдемелі дамуына жәрдемдесетін болады.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-шараларды жүйелі түрде пысықтау азаматтар арасында сыбайлас жемқорлықтың кез келген көріністеріне төзбеушілік мәдениетін қалыптастыруға ықпал ететін болады.