Меншік нысаны маңызды емес. Демек, мұндай объектілердің иелері Үкіметтің талаптарын орындау үшін оларды физикалық және техникалық қарауылмен жабдықтауға мәжбүр болады. Бұл бейнебақылау, дабыл түймелері, дабылдар және шабуыл болған жағдайда қарсылық көрсетуге қабілетті кәсіби күзетшілер.

Үкіметтің осындай үлгідегі № 191 қаулысын 2015 жылы сол кездегі премьер-министр Кәрім Мәсімов қабылдаған болатын. Оның алты жыл бойы қалай орындалғанын көріп отырмыз – жаңа құжаттың қажеттілігі туындады. Айтпақшы, ол бұрынғыдан сәл өзгеше.

Еркін нарық

ҚР күзет ұйымдары қауымдастығының президенті Анатолий Калинин бірнеше жылдан бері айтылып келе жатқан осы мәселенің тарихын бірден есіне түсірді.

– Террористік тұрғыдан өте осал қорғалған мектептерді мысалға алайық. Көпшілігінде күзет орнына ескі вахтер әжелер отырады, олар тек оқушылардың ата-аналарын қуып шығаруға күші жетеді. Бейнебақылау бір жерде жұмыс істейді, бір жерде жоқ, өйткені оған күтім керек. Егер әрбір үлкен мектепке, мысалы, металл детекторларын қойсақ, балалар таңертең де, түсте де осы құрылғы арқылы өтеді. Бұл мектептерге мүлдем лайықты емес сияқты…

– Ештеңе жоқ! НЗМ-де турникеттер орнатылғанына бірнеше жыл болды, олар арқылы оқушылар мен мұғалімдер еш қиындықсыз өтеді. Оның үстіне қос шептен тұрады. Алдымен сыртқы күзет бекеті, содан кейін ғимаратқа кіру тобы. Екі рет тексереді, бірақ барлығы сабаққа үлгереді.

– Бұл бюджет үшін қаншалықты қымбатқа түседі? Ондай ақша бар ма?

— Бұл жерде бірден шешіп алу керек – біз не ақшаны не қауіпсіздік туралы ойлауымыз қажет. Қауіпсіздік арзан болмайды. Егер Кемероводағы “Қысқы шие” сауда орталығында болған өртті еске түсірсек, бұл қауіпсіздіктен үнемдеуге байланысты орын алған. Себебі барлық өрт дабылын аспаздық білімі бар маман орнатқан.

Бізде қазір өртке қарсы дабылдар мен бейнебақылау жүйелерінің бүкіл нарығы арзан қытай техникасына толы

Әрбір сатушы оны өзі ашып жөндеуге дайын. Мәселе мынада, қауіпсіздік жүйелерін орнатуға, жөндеуге және техникалық қызмет көрсетуге рұқсат беру жүйесі жоқ. Енді лицензия қажет емес, коммерциялық құрылымдардың барлық қызметі тек хабарлама түрінде беріледі. Бұдан басқа, бақылаушы органдардың мұндай объектілерді тексеруге құқығы жоқ — ШОБ тексеруге мораторий қабылданған. Дегенмен, менің ойымша,

мораторий адамдардың қауіпсіздігіне тікелей байланысты объектілерге қолданылмауы керек

Бұдан, адамдар көп жиналатын объектілерде көбінесе арзан жабдықтар орнатылатынын шығады.

Сенімді қорғаныс – қымбат мәселе

— Оның кемшіліктері қандай?

– Ол Қазақстанның климаттық жағдайларына бейімделмеген. Егер сыртқы бейнебақылау туралы айтатын болсақ, жабдық -40 және +40 градусқа арналмаған. Арзан ішкі техникаларға да шағымдар көп. Оның жазу қабілеті жадыда 1-2 күн сақтауға ғана жетеді. Қылмыскерлерді бақылау үшін кем дегенде 7-10 күн қажет. Сонымен қатар, бейнебақылау және дабыл жүйелері күзет ұйымының да, полицияның да мониторына қосылуы керек. Бірақ олар көбінесе ешқайда қосылмайды, өйткені жай бар екенін көрсету үшін ғана қойылған.

Барлық білім беру объектілері бюджет есебінен жұмыс істейді.

– Иә, олар қауіпсіздік жүйелерін тендерлер арқылы орнатады. Ал Қазақстанда тендерді ең төмен баға ұсынатындар жеңеді.

– Дұрыс айтасыз! Осыдан кейін қиындықтар туындайды. Менің ойымша, террористік тұрғыдан осал кез-келген объект физикалық және техникалық жағынан біріктірілген қорғау түрлеріне ие болуы керек. Сонымен қатар, жоғарыда айтқанымлдай техникалық құрылғылар күзет ұйымының да, полиция да орталықтандырылған бақылау мониторларында көрсетілуі керек.

Күзет ұйымы жүйеге арнайы топтардың Жедел әрекет етуі арқылы жауап беруі керек

Төтенше жағдай орын алды ма – қорғаушылар тобы объектіге 5-7 минут ішінде келуі керек. Қазанда Ресей гвардиясы бірден іске кірісіп, гимназияға 3 минуттан кейін келді, өйткені жақын жерде күзеттің тұрақ нүктесі болды. Бізде де күзет ұйымдарының жедел әрекет ету топтары елді мекеннің барлық аумағына шашыраңқы орналасқан. Себебі күзет қызметтеріне арналған шарттарда 5-7 минут ішінде жедел әрекет ету міндеттемесі бар. Бірақ тағы да,

мобильді топтар осы тұрақ нүктелерінде болуы үшін оларға ақы төлеу керек. Күзетшілерді, көлікті ұстап тұру қажет

Сонымен қатар, күзетшілер дене броньжелет, каска киген және қарумен болуы тиіс. Өйткені, олардың міндеті — рұқсатсыз кіруге немесе объектілерге жасалған шабуылдарға тиісінше жауап беру.

Күзеттің жалақы жарасы

— Күзетке қазір қандай қару ұстауға рұқсат берілген?

– Травматикалық, тегіс ұңғылы және электрлік қарулар. Сонымен қатар, төтенше жағдай туындаған кезде күзетші арнайы құралдарды — шоқпар мен кісендерді қолдануға құқылы. Бұл өте үлкен құқық, бірақ мұндай күзетшілер де лайықты түрде даярлықтан өтеді. Жұмысқа кіріспес бұрын барлығы 96 сағаттық жаттығудан өтуі керек. Содан кейін өзінің кәсіби жарамдылығын растау үшін жыл сайын 36 сағат біліктілікті арттырудан өтеді. Емтихандарды полиция қызметкерлері қабылдайды.

Әрине, күзет ұйымдарында ішкі істер органдарының зейнеткерлері де жұмыс істейді. Бірақ олар әрекет істеуге бейім және негізінен ұйымдастырушылық әрі әкімшілік жұмыстарды орындайды.

– Физикалық және техникалық қауіпсіздікті толық қамтамасыз ету үшін шамамен 1 200 орындық мектепке қанша ақша керек?

— Айту қиын, өйткені әрбір нысанның өзінің қауіпсіздік паспорты бар. Мен бір нәрсені айта аламын

қазір іс жүзінде күзетшілердің жалақысы 50-60 мың теңге. Мұндай жалақыға кім жұмыс істейді? Қарт зейнеткер,

бірақ төтенше жағдайда өз қызметін орындай алатын мықты, әрекетке қабілетті адам емес.

Кәсіби күзетшілердің жалақысының мөлшерін қайта қарау қажет. Сонымен қатар, күзетшінің 12 сағаттық жұмыс режиміне енгізу , ал түнде объектілерді бейнебақылауға тапсыру керек. Бұл қауіпсіздік жүйесінің жұмысын арзандатады.

Қоршаулар жоқ! Жасасын бостандық!

– Терроризм бүгін немесе кеше пайда болған жоқ. Олай болса, неге мұндай қаулыны қабылдауға бірнеше жыл қажет болды? Себебі Қазақстанда мектептерге шабуыл жасалған жоқ, солай ма?

— Шынында да, ресейлік қайғылы оқиғадан кейін көптеген тұжырымдар жасалды. Қиындық бұрыннан бар. Тағы да

біздің елімізде қайғылы жағдайлар орын алғаннан кейін олардың алдын-алудың қандай да бір нұсқаларын ойлап табу әдеті мүлде басқа мәселе

Біраз уақыттан кейін бәрі қайтадан босаңсып, ол нормалар орындалмай қалады.

Білім беру нысандарына қатысты айтайық. Премьер-Министр Кәрім Мәсімовтің №191 қаулысында да білім беру ұйымдарында қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қойылатын талаптар бар. Онда техникалық күзет жүйесі, бейнебақылау, дабыл түймелері болуы тиіс, үлкен мектептерде күзетшілер отыруы тиіс деп жазылған.

Бір кездері мектептерде тіпті полиция қызметкерлері де отырды, кейіннен бәрібір де оларды күзетшілер мен вахтер әжелері алмастырды

Яғни, қағаз жүзінде, терроризм жасауға бейім объектілерге қойылатын талаптар баяғыда-ақ жазылған. Бірақ бұл орындалмайды. Ақша бөлінбейді. Немесе бөлінсе де, өте аз.

Тағы бір нәрсе. Алматыда барлық мектептердің қоршауы болды. Бірақ бұрынғы әкім Бауыржан Байбек мұны әдемі емес деп санап, қоршауларды алып тастау туралы шешім қабылдады.

Табандылық көрсеткен мектеп директорлары, әрине, қоршауды жеке жауапкершілігіне алып, сақтап қалды. Алайда

қазір көптеген мектептердің алаңы күмәнді адамдардың баспанасына айналып, ашық жатыр

Барлығы қолжетімді болғаны соншалық, кез-келген адам ғимаратқа алаңсыз келіп, тіпті терезе арқылы да мектепке кіре алады.

Ал енді бақылау бола ма?

– Сіз НЗМ жүйесіндегі мектептер және менің ойымша, элиталық жекеменшік мектептер қауіпсіздік нормаларына сәйкес келеді дедіңіз ба?

— Мен бұл сұрақты ІІМ-ге қоюды ұсынар едім, біз мұндай есеппен айналыспаймыз. Мұндай жабдықталған мектептер бар екенін білемін. Мысалы, күзет компанияларының бірі білім беру объектілеріндегі қауіпсіздік қызметтері нарығында 25 жылдан бері жұмыс істеп келеді. Ал олардың кеңсесінде 40-қа жуық монитор ілулі тұр. Объектілерден ақпарат тәулігіне 24 сағат бойы онлайн режимде алынады. Сонымен қатар, қандай да бір төтенше жағдай туындаған кезде экран белгі бере бастайтындай бағдарлама орнатылған. Мобильді топ бірден сол орынға барады. Бұл қауіпсіздік жүйесінің қалай жұмыс істеу керектігін көрсететін тамаша мысал.

— Яғни, іс жүзінде Қазақстанда террористік қауіп-қатерлерден барынша тиімді қорғауға қажетті технологиялар мен мүмкіндіктер бар ма? Тек үнемдеу үшін ештеңе жасамай отыр ғой? 

– Әрине! Мүмкіндіктер толы. Ең бастысы, қазір полицияның да қолы байлаулы. Оларға нысандарды тексеруге тыйым салынады. Болашақта мемлекет Үкіметтің қаулысы жергілікті жерлерде орындалып жатқанын қалай біледі? Біле алмайды.

Тексеруге келу үшін прокуратураның рұқсаты қажет, ал тексеруге тыйым салынғандықтан, прокуратура рұқсат бермейді

Біз, әрине, кез келген жер әрбір азаматтың өмірі мен денсаулығы үшін қауіпсіз болуына мүдделіміз. Бірақ мұндай жағдайда биліктің шығарған бұйрықтары аздық етеді. Терроризмге қарсы қорғаныс мәселесіндегі кезекті күш-жігер бутафорияға айналмауы үшін кәсібилік, бақылау, жауапкершілік болуы және ешқандай үнемдеу болмауы қажет.