“Тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы” елді шулатқан заң жобасының қандай пайдалы тұстары болған еді?

Жаңа құжат зардап шеккендердің құқықтарын едәуір кеңейтіп, құқық бұзушылардың жауапкершілігін күшейтті. Дегенмен, Қазақстанның 22 мың азаматы заңның жаңа нұсқасына қарсы петицияға қол қойды. Оларға, атап айтқанда, зорлық-зомбылық жағдайында балаларды отбасынан ажырату туралы ереже ұнамады.

Мәжіліс депутаты Ирина Смирнова заң жобасы қалай әзірленгені туралы айтып берді.

– Оқырманды шатастырмау үшін бірден айтайын: сенсациялық заң жобасы — тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу және Бала құқықтары туралы заңдарды біріктіруге тырысу емес. Бала құқықтары туралы заңға енгізілген түзетулер отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу туралы заңнан бөлек қарастырылады, – деп нақтылады депутат.

Заң бар, құқығы жоқ

— 2020 жылдың аяғында заң айналасында жаппай шу болды. Оқиға хронологиясы қандай?

— Басынан бастайын. Мұны мойындау керек

Қазақстанда отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық бар. Полиция органдары мұның алдын алу үшін ештеңе істемейтінін мойындаймыз

Көмекке жүгінетін болса жәбірленушінің денсаулығы мен өміріне ауыр зардап келмесе олар көмек ұсына алмайды. Егер зардабы жеңіл және орташа болса, полиция жәбірленушіні тек 3 сағатқа ұстап, содан кейін босата алады.

— 3 сағаттан кейін ол оқиға орнына қайта оралады…

— Дәл солай. Және ол қандай күйде оралады? Ол өзі ашу үстінде, оған қоса қасындағы адам полицияға шағымданды. Әрине, оның ашуы өрши түседі. Отбасында одан кейін не болатынын енді ешкім білмейді. Ал жапа шегуші одан кейін қайтып хабарласпасы анық. Міне, осындай алгоритмге сәйкес отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық проблемалары жабық есіктің артында қала береді. Жәбірленуші зардап шегеді. Балалар да солай болар.

Жаңа заң мүлдем басқа көзқарасты, отбасылық зорлық-зомбылыққа нақты қарсы тұруды ұсынды

Ескі нұсқада татуласу мүмкіндігі бар еді. Яғни, егер зардап шеккен адам полицияға өтінішпен жүгінсе, онда сендіруден немесе қысымнан кейін агрессор шағымды алып кетуге мәжбүр етеді. Көп жағдайда құрбандар оған көнеді. Әрине, қорқыныштан. Ал полиция үшін арыз жоқ деген сөз — іс жоқ дегенді білдіреді. Отбасының кейінгі жағдайы ешкімге қызық емес.

Қолданыстағы заңға сәйкес үшінші тұлғалардан — көршілерден немесе куәгерлерден отбасындағы зорлық-зомбылық туралы хабарламалар қабылданбайды. Полиция бірінші кезекте бұл адам отбасының мүшесі ме деп сұрайды. Егер жоқ болса, оның хабары басқа біреудің отбасына араласу ретінде қабылданады. Біреу өлсе ғана қимылдайды. Егер жәбірленуші полицияға бірнеше рет жүгінсе, әрбір келесі қоңырау ешкімді алаңдатпайды. Негізі мәселе керісінше болуы керек қой.

Жаңа заңда мыналар ұсынылды: егер жәбірленуші полицияға бірнеше рет жүгінсе, демек ауыр жағдай ретінде қабылдау керек.

Ниетін де ескеру керек

— Заң жобасының қарсыластары зорлық-зомбылық түрлерінің анықтамаларына да наразы болды.

— Олар 2009 жылғы заңда да бар. Бұл жаңалық емес. Глоссарийде бұл анықтамалардың барлығы бұрыннан бар. Зорлық-зомбылықтың барлық түрлері — физикалық, психологиялық, жыныстық және экономикалық түрі де қасақана әсер етуді білдіреді.

Экономикалық зорлық-зомбылықтың анықтамасы дау тудырды. Бұл – адамды тұрғын үйден, тамақтан, киімнен, мүліктен, қаражаттан қасақана айыру. Отбасындағы қаржылық проблемаларға байланысты тоңазытқыш бос болса, онда экономикалық зорлық-зомбылық фактісі дегенді білдірмейді.

Бірақ егер тоңазытқышта тамақ, үйде ақша, киім және басқа мүлік болып, бірақ олар жәбірленушіге берілмесе, онда бұл экономикалық зорлық-зомбылық

Немесе тұрғын үйі болса және онда ұйықтауға орын болса, ал жәбірленуші дәлізде немесе кіреберісте ұйықтауға мәжбүр болса, бұл да экономикалық зорлық-зомбылық.

Заңның қабылдануына қарсы шыққандар “қасақана” сөзін бұрмалаған. Егер, мысалы, тұрғын үйде санитарлық нормаларға сәйкес отбасының әр мүшесіне арналған шаршы метр жеткіліксіз болса, олар отбасынан балаларды алады деген әңгіме болды. Заңда мұндай ештеңе болған жоқ.

Заң жобасы 2019 жылы президент өзінің Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстанға отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккендерді қорғауды қамтамасыз ету және құқық бұзушылардың жауапкершілігін күшейту қажеттігін айтқаннан кейін пайда болды. Осыдан кейін депутаттар жазған бастамашылық заң жобасы пайда болды. Оның сегіз авторы бар, үшеуі — сенатор, бесеуі Мәжіліс депутаты.

Заң шығарудың жаңа моделі

— Кейбір қоғам белсенділері заң жобасында авторлығын өздеріне жазғыза ма?

— Олар ұсыныс берді. Заңдарды үкімет немесе депутаттар жаза алады. Біздің жағдайда заң жобасына депутаттар бастамашы болды. Ол парламентке еніп, парламент сайтында жарияланды.

Ескере кететін жайт. Жақында ғана тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заң жобасы бойынша пікірталастарға байланысты жұмыс тобының әрбір отырысынан кейін кез келген заң жобаларына өзгерістерді парламент сайтында жариялау туралы шешім қабылданды. Бұл қоғамның біздің жұмысымыздың динамикасын көруі үшін.

Біз талқылап жатқан заң жобасы бойынша жұмыс тобын мәжіліс депутаты Айгүл Нұркина басқарды. Ал жұмыс тобы әр түрлі мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардан жиналған 55 өкілден тұрды.

• депутаттар, мәжілістің әр комитетінен 1 адамнан;
• барлық министрліктен өкілдер, өйткені әрқайсысы заң жобасын өзінің курациясы аясында міндетті түрде қарастырады;
• Жоғарғы соттың, Бас прокуратураның, ІІМ-нің өкілдері;
• заңгерлер;
• заңнама, құқық, гендерлік даму институттарының өкілдері – әрқайсысы өз бағыттары бойынша ұсыныстар берді;
• қоғам белсенділері.

Заң жобасын мәжілісте қарастырар алдында бір жыл бойы Бас прокуратураның басшылығымен Оңтүстік Қазақстанда отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу бойынша пилоттық жоба жүзеге асырылды. Содан кейін біз тағы 8 ай жұмыс істедік. Олар дауласып, дәлелдеді, бастапқы түрінде не болғанын жоққа шығарды.

Қабылданбаған нормалар

— Ең үлкен дау-дамайды не тудырды, заң жобасынан не алынып тасталды?

— Ең сорақысы, біздің балаларымызды алып кетеді деп барлығы шу шығарды. Бүгінгі күнге дейін алмаған соң әрі қарай да алып кетпес еді. Бір жыл ішінде елде ата-аналарды ата-ана құқығынан айырған 700 жағдай тіркелді.

Түрлі жағдай болады. Ата-аналары ішкіш немесе нашақор болса, балаларының тәрбиесімен мүлде айналыспаса… Бірақ бұл тәжірибеге бір жыл емес, ондаған жыл болды…

Бұл кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссия, білім беру мекемелерінің немесе қамқоршылық органдарының өкілдері қарастыратын тәжірибе. Бала үшін мұндай отбасында болу қауіпті болған кезде мәселе шешіледі. Сонда балаларды балалар үйіне кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтары арқылы жібереді.

Бұл норма 2012 жылғы Неке және отбасы туралы кодексте бар. Яғни, заңға 8 жыл болды. Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл туралы заң жобасында осы норманы түсіндіру болды. Бірақ 2020 жылдың қыркүйегінде ол алынып тасталды. Біз тек басқа бапта кәмелетке толмағандарға қатысты барлық мәселе ҚР қолданыстағы заңдары шеңберінде шешіліп жатқанын көрсеттік. Артық ештеңе жоқ. Бұл қыркүйек айында болды, бірақ бізді жағдай бұлай емес деп айыптады.

Бұдан әрі – “жыныстық еркіндік” ұғымы, ол да қатты сынға ұшырады. Біз бұл анықтаманы жұмыс тобының алғашқы отырысында қабылдамадық

Дегенмен халықаралық тәжірибеде бар. Біз өзіміз бұл норманы алып тастадық, оның резонанс тудыратынын сездік және түсіндік.

Содан кейін бізді балаларды ата-аналарына тең еткіміз келеді деп айыптады. Мен оның қайдан шыққанын білмеймін, мұндай нәрсе еш жерде жоқ.

Өмір сүру құқығы

— Сондай-ақ гендерлік теңдікті қолдайды екенсіздер!

— Иә! Біз гендерлік теңдік болғанын қалаймыз. Бізде 2007 жылдан бастап гендерлік теңдік туралы заң жұмыс істейді. Қазақстанда еркек пен әйел тең. Ұнаса да, ұнамаса да, солай. Сондықтан біз бір уақытта зейнетке шығамыз, жұмысқа орналасуға, демалуға да бірдей үміттіміз және басқа да тең құқықтарды жүзеге асырамыз. Гендерлік теңдікті ұнатпағандар көбінесе әдет-ғұрыптарға сүйенеді. Біз құқықтық мемлекет пен халықтық дәстүрлерді шатастырмаймыз.

Заң жобасымен келіспейтіндер бәрін араластырып, заңның отбасы құқығын бұзатындығын көрсетуге тырысты. Шын мәнінде олай болмаса да.

— Заң жобасында не қалды?

— Заң жобасы мәжіліске келгенде басқа, ал жұмыс тобынан кейін мүлде басқа болып шығады. Нормалардың 80% алынып, жаңалары енгізілуі мүмкін. Ол үшін біз жұмыс істейміз.

Нәтижесінде заң жобасы кері қайтарылғанға дейін не қалды?

Егер біреу отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккен деп мәлімдесе, полиция келген бойда дереу қорғау нұсқамасын жазып беруге құқығы бар

Ол жәбірленушіні агрессордан қорғайды. Өз кезегінде оған үйге қайтуға, жәбірленушімен қарым-қатынаста болуға, қоңырау шалуға және т.б. құқығы жоқ екендігі түсіндіріледі.

Психологқа құқық

— Қолданыстағы заң бойынша қорғау ұйғарымы 30 күн қолданылады, ал жаңа заңда қандай мерзімдер көзделген?

— Жағдайға байланысты. Алайда, қазір қорғаныс ережесі 30 күн бойы жарамды болса да, оны бұзғаны үшін жауапкершілік жоқ. Жаңа заңға сәйкес, ол қылмыстық жауапкершілікке дейін болады. Бізден: «агрессор қайда бару керек?» деп сұрайды. Менің жауабым – қалаған жеріне.

Неліктен жанжал болған отбасы мүшелері үш сағат ішінде тез жиналып, үйден дағдарыс орталығына қашып кетуі керек?

Құқық бұзушы өзінің отбасы таныстарында бас сауғалап жүргенде бос үйге қандай қуанышпен оралады? Заң қабылданса бәрі керісінше болар еді.

Жаңа заңда үшінші тұлғалардың отбасындағы зорлық-зомбылық туралы куәгерлердің хабарламаларына жауап беру ұсынылды. Отбасы өзі шешуі керек дегендей. Жауғаштыдағы әйелдер колониясында әйелдердің 30%-ы өздерін жәбірлегендерді өлтіргені үшін отыр, өйткені оларға ешкім көмектеспеді.

Жалған айыптаулар үшін заң бойынша жауапкершілік бар. Қандай да бір себептермен бәрі бұл туралы ұмытып кетті

Жәбірленуші жүгінген жағдайда агрессормен психолог жұмыс істеуі керек деген ұсыныс болды. Жалпы, мәселенің не екенін, адамның психикалық ауытқулары бар-жоғын біліңіз. Мүмкін оған көмек керек шығар? Егер агрессор ақыл-ойы сау болса, бірақ қалай қарым-қатынас жасау керектігін білмесе, қарым-қатынасты қалай дұрыс құру керектігін білмесе, өйткені ол өз отбасында айқайлап, жұдырықпен қарым-қатынас шешкеннің үлгісін алып өссе, оны жаңа отбасына көшірсе, оны үйретуге болады және үйрету керек те. Ол біздің қоғамның мүшесі. Бұл бағытта белгілі бір жұмыс әдістері бар.

Қарсыластар тобы осы норма бойынша біз бәрін психиатриялық клиникаға жабқымыз келетінін айтты

Егер адам агрессор болса және біреу үнемі ұрып жатса, онда сіз бір нәрсе істеуіңіз керек. Содан кейін тәртіп бұзушы психологиялық көмек ала алады деген норма енгізілді.

Балалар жәбірлеушімен бір торда

— Бірде-бір маскүнем өзінің осындай екенін мойындамайды. Психикалық тұрақсыз адам да солай.

— Осы жерде отбасында болған жағдай туралы ешкімге айтпау қалыптасты. Бұл туралы талай дауласқан, дәлелденген, дәлелдеу мүмкін емес.

Ал басқаша қалай болар еді? Жәбірленуші қорғауда, құқық бұзушы мамандармен жұмыс істейді. Ақыр соңында, агрессор бір отбасынан кетсе де, ол екінші отбасында болады. Және ол өзін дұрыс ұстайтынына кепіл жоқ.

Егер ол үшін агрессивті мінез-құлық норма болса, ол оны бір отбасынан екіншісіне көшіреді. Керісінше, онымен жұмыс істеу керек қой? Бірақ көптің пікірінше, істемеу керек екен.

Балаларды алып алу нормасы бар. Егер зорлық-зомбылық фактісі түнде орын алса, полиция жәбірленушінің келісімі бойынша балаларды кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарының арнайы ұйымдарына жібере алады. Кейде ұрып-соққаннан кейін анасы ауруханада болады, ал балалар агрессор әкесімен қалады. Және керісінше болады.

— Егер балалар 10 жасқа толмаған болса, полициямен кетуге қалай келісім бере алады?

— Келісімді анасы береді. Ал егер оның оған әлі келмесе, ес-түссіз болса, балаларды бейімдеу орталығына жібереді.

Бұл норма қамқоршылық органдары жұмыс істемейтін түнгі уақытқа ғана есептелген

Күндіз полиция олармен бірге жұмыс істейді.

Таңдау жоқ

— Егер осы отбасынан балаларды шын тартып алатын болса?

— Бұған мыңдаған кедергі бар. Бостан бос ешкім ешкімді тартып ала алмайды. Егер жақын жерде ата-әже немесе басқа туыстары болса, әрине, балалар оларға біраз уақытқа кетеді. Егер баланы алып кететін жер болмаса және оған қауіп төнген жағдайда бейімделу орталығына жіберіледі. Өмірге қауіпті жағдай дегеніміз не, бұл заң жобасында жақсы сипатталған. Бұл норманы енгізу керек еді, әйтпесе полиция отбасындағы зорлық-зомбылық жағдайынан кейін қорқып қалған балаларға көмектесе алмайтын еді. Оларды көршілерге бермейді ғой.

— Ал бізде осы бейімдеу орталықтары балаларды уақытында қабылдауға дайын ба? Бұл норманы орындау құралы бар ма?

— Әрине. Егер заң жобасы қабылданған болса, онда заң нормаларын орындаудың ережелері мен тәртібі туралы заңға тәуелді актілер міндетті түрде істелетін еді.

Бізге сіздің заңдарыңыз ұнамайды

— Бұл заң жобасына әсіресе ер адамдар қарсы болды. Олардың пікірінше, оларды әзәзіл етіп қойған. 

— Мұндай ештеңе жоқ. Егер біреу өз-өзіне агрессордың рөлінде елестетіп көрсе, онда бұл адамға сұрақтар туындайды. Заң жобасында жыныстық бөліну жоқ. Құқық бұзушы және зардап шеккен адам бар. Бірақ ер адамдар қатты қорықты. Шамасы, өздерінің әрекеттеріне қандай да бір қауіп сезген болар. Мен бостандық туралы айтып отырғаным жоқ, ол бәріне бірдей болуы керек. Әр адамға өзін-өзі ұстау, бір-бірін және балаларын құрметтеу жеткілікті.

Кейбіреулер енді баланы ұруға болмайды деп ашуланады. Оларды не деп ұрасыз? Мұндай дәстүрлердің болуы жақсы емес

Енді заң жобасы кері қайтарылды, оған қарсы петицияға 22 мың адам қол қойды. Сонымен қатар, 80 мыңнан астам қолы бар заң жобасына өтініш бар.

Заң жобасына қарсы бастамашыл топ президенттің көмекшісі Тамара Дүйсенованың қабылдауына барды. Ол заң жобасын қарауды тоқтата тұруды, ал оның нормаларын қайта қарауды ұсынды. Айтпақшы, осы бастамашыл топтың өкілдерін сарапшылар жұмыс тобына қосты. Олар 3-4 жиналысқа қатысып, жұмыс істеуге мүмкіндік бермеді. Ақыр соңында, заң жобасын депутаттар қайтарып алды.

Қазір ол жоқ. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу туралы 2009 жылғы ескі заң жұмыс істейді. Бұдан кейін не болатынын білмеймін.

Қазір бала құқықтары туралы заңға түзетулерді қарастырып жатыр. Енді сол бастамашыл топтың “буллинг” сөзіне қарсы жаңа талаптары бар. “Бұл біздің сөзіміз емес, бұл бізге тән емес”, — дейді олар. Ал мектептерде не болып жатқанын қалай атауға болады? Енді бұл түзетулерге де қарсылық жүріп жатыр.