Тарихты зерделеу барған сайын саясаттандырылуда және бюджетке салмақ түсетінге ұқсайды – Әшімбаев

Жошы атындағы институт туралы жаңалыққа белгілі саясаттанушы және биограф Данияр Әшімбаев жауап берді.

Тарих ойындары

“Саясат тарихында фактілермен айла-шарғы жасау арқылы жасалған “жошылық” күшейе түсуде”, – деп жазды ол өзінің Facebook парақшасында. – “Жошы ұлысы моңғолдар жаулап алған қыпшақ жерінде негізін қалағанын еске салғым келеді. Олар кейін өздерін жаулап алушыларының армиясында негізгі соққы беруші күшке айналды .

Қыпшақтардың бір бөлігі моңғолдардан қашып Еуропаға кетті, ал екінші бөлігі — орыс князьдерімен бірге қарсы бас көтеруді ұйымдастыруға тырысты, бірақ Калка өзенінде жеңілді. Айтпақшы, қыпшақтар орыстармен соғысып та, дос болып та жүрді. Патша дәуірінде де, КСРО кезінде де, қазіргі күні сүйіспеншілікке ие дәл сол Александр Невскийдің анасы қыпшақ. Оның билігі кезінде Русьтің Жошы ұлысына қосылуы ұйымдастырылған. Солтүстік тарихшылар бұл туралы жазуды ұнатпайды. Ал 1257 жылы оның шақыруымен моңғол аудиторлары Новгородта МӘБ-н өткізді. Академик Бекмаханов (төре бола тұра) былай деп жазды:

“Моңғол-татар қамалы Қазақстанның экономикалық және мәдени дамуын ұзақ уақытқа кешеуілдетті, қазақ халқының қалыптасуына, мемлекеттің құрылуына кедергі келтірді»

“Жошылық” Қазақстанныңтарихы мен мәдениеті әлдеқайда қызықты  оңтүстігі және шығысы Шағатай ұлысына кіргенін ескермейді (егер біз моңғол МӘБ-не сөзсіз сенетін болсақ). Мен жақында тарихи ескерткіштердің тізілімі туралы мәліметтерді жарияладым. Еске салғым келеді, олардың үлкен бөлігі оңтүстікте орналасқан және моңғолға дейінгі кезеңге жатады. Бізде тарихтан қарақшы жасап алып, жүгіре жөнелгенді ұнататындарды бақылаған өте қызықты”.

“Рухани жаңғыру” ұйықтамайды

Сосын 2021 жылы “Рухани жаңғыру” бағдарламасын жүзеге асыруды жалғастыруға жаңадан миллиардтаған қаражат жұмсалатыны туралы ақпарат жарияланды:

• ішкі еңбек көш-қонды ынталандыру және дамыту бойынша “Ұлы қоныс” жобасы – 2,4 млрд теңге
• “Ұлт тарихы” арнайы жобасы — 109,8 млн
• “Айбын” республикалық әскери-патриоттық жиынын ұйымдастыру және өткізу – 73,1 млн
•  “Менің атым Қожа” заманауи балалар әдебиетін дамыту бойынша жобаларды іске асыру — 61,4 млн
• “Qazaq handygy” мобильді және браузерлік ойынын әзірлеу – 27,8 млн
• Өсімдік шаруашылығы озық қызметкерлерінің слетін өткізу – 23,6 млн
• Басқа этнос өкілдеріне мемлекеттік тілді оқыту бойынша іс-шаралар кешені — 13,8 млн
• “Жас Сарбаз” республикалық әскери-патриоттық әндер фестивалін ұйымдастыру және өткізу – 2,5 млн.

Жақында біз білім министрлігі бұрындары зерттелген білім беру мәселелерін зерттеуге 1,5 млрд теңге жұмсайтыны туралы ақпаратты жариялаған едік.

Қаржыландырудың қоректік тізбегі

Гуманитарлық сала бюджет қаражатының белсенді төлем алушысына айналды. Сонымен қатар, үлкен шығындардың нәтижесін қолмен ұстап көру мүмкін емес. Яғни, қандай да бір әсерді бағалау және сезіне алмайсың. Данияр Әшімбаев бюджет қаражатын талан-таражға салатын осы шексіз қоректік тізбекке қарсы шығудан гөрі қозғамаған дұрыс деп санайды.

– Коронадағдарыс жылы барлық ел адамдардың денсаулығы үшін күресуде, ал бізде ақша ғылыми ізденістерге белсенді жұмсалып жатыр. Бұл дұрыс па?

— Мұнда экономикалық теория әр түрлі айтады. Монетаристер мемлекеттік шығындарды азайтуды ұсынады, кейнсиандықтар, керісінше, оларды көбейтуді ұсынады. Көріп отырғанымыздай, Қазақстанда екі үлгі де бар. 90-жылдары бюджет шығындары қысқартылды, ал 2000-жылдары ол өсе бастады. Сонымен қатар, бір жағынан, инфрақұрылымды дамыту немесе тым болмаса жекелеген салаларды қолдауды көздеді. Бірақ біз мемлекеттік шығыстар жұмсағырақ айтқанда, қабылданатын шешімдердің ашықтығы, айқындылығы мен тиімділігі күмәнді болып табылатын салаларда өсіп келе жатқанын көріп отырмыз.

– Нәтижені қолмен ұстап көру мүмкін емес, иә.

– Иә. Қазір құрылыста қиындықтар бар. Әсіресе, әлеуметтік бағдарламалар бойынша сатылған тұрғын үй сапасының төмендігі. Жақында мемлекет басшысы жол құрылысына қатысты жағдайды қатаң сынға алды. Оған да миллиардтаған қаражат жұмсалуда. “ҚазАвтоЖол” компаниясы құрылыс жұмыстарын бестендерлік қаржыландыру бойынша республикада чемпион болып табылады. Іс жүзінде барлық салаларға, соның ішінде денсаулық сақтау, білім беру және ғылымға қатысты да осылай. Неліктен?

Себебі гуманитарлық саланы қоса алғанда, көптеген салаларда астыртын әрекет ететін жылпостар саны көп. Толық қаржыландырылмау немесе қаржының азаюы жаппай наразылық тақырыбына айналады

Сондықтан мемлекеттің өзі қаржыландыруды қысқартқысы келмейтін салалар бар — бұл қоректік тізбектерде бенефициарлар өте көп.

Ғылым үнемдеуді қаламайды

— Қысқартуға болатын салалар бар, бірақ тым күшті лобби шығындарды азайтуға мүмкіндік бермейді. Конференциялар және басқа да қымбат іс-шаралар түріндегі гуманитарлық зерттеулердің барлық түрлері тәрізді әрекеттер нақты табыс көзіне айналған.

Кез-келген үнемдеу әрекеттері әлеуметтік желілерде шу туғызады

Тілдік бағдарламаларға бөлінген барлық қаражат өте тиімсіз жұмсалатынын жақсы білеміз. Алайда, тексеру келе қалса шығармашылық зиялы қауым бірден : “біз мұнда мәдениетті дамытып жатырмыз, ал сендер біздің заңды ақшамызға лас тексерулеріңді жасамақсыңдар” деп дау туғызады. Тексерушілер заттарын жинап, кері қайтады. Енді не істейді? Ашық сыбайлас жемқорлық пен талан-таражға салу сызбаларын қолдау қоғамның белсенді қатысуымен жүзеге асырылуда.

– Тәуелсіздік жылдары көптеген түрлі тарихи тақырыптарға өте қомақты қаржы бөлінді. Нәтиже қайда?

— Бір жағынан, мемлекет ғылыми зерттеулерге ақы төлеуі тиіс. Бірақ мұндай жағдайда Алаш Орданың мерейтойына мән бермей, Қазақ хандығының мерейтойына қанша қаражат жұмсағанын еске түсірейік. Яғни, қажет болған кезде жұмсауға болады.

2021 жылы пандемияға байланысты ғылыми бюджеттік зерттеулерге “ашыққан” ғалымдар шұғыл түрде Алтын Орданы зерттегісі келді

Бұл тақырыпты қазір белсенді түрде қыспаққа алып жатыр. Сонымен қатар, бір жағынан нақты зерттеулер бар, ал екінші жағынан саясаттандырылған.

Біздің Ұлттық Ғылым академиясының құрылымында Тарих және этнология институты болды, 90-шы жылдардың басында Археология институты бөлініп шықты, олар орасан зор жұмыс жүргізді және атқарылған орасан зор нәтижелер базасына бар.

Содан кейін олар үлкен қаржыландыруға ие болған және мемлекеттің қазіргі кезеңін зерттеумен айналысатын Мемлекет тарихы институтын құрды.

Шығыстану институты және басқа да ғылыми ұжымдар бар. Бірақ, қазір байқасаңыздар, Жошы Ұлысын зерттеу үшін жеке бюджеті бар жаңа институт құруға белсенді түрде қолдау көрсетілуде.

Бюджет бәріне шыдайды

– Саяси сұраныс, контекстен шығу және тарихты қайта жазу көптеген мамандардың сұрақтарын туғызады. Екінші жағынан, біз осы құрылымның жұмысына түсетін нақты бюджеттік бағдарламаларды көріп отырмыз.

Қолданыстағы ғылыми институттар негізінде тарихи жұмыстардың кез-келген көлемін орындауға болады. Айтпақшы, “Мәдени мұра” бағдарламасы бойынша көптеген қызықты ғылыми әдебиеттер жарық көрді. Көптеген әдебиеттерді университеттер де шығаруда. Бірақ ол аса танымал емес және аздаған мөлшерде шығарылады, сондықтан бәрі дүкендерге түсе бермейді. Бірақ жұмыс негізінен бұрынғы академиялық – тарих, археология, шығыстану институттары негізінде жүреді.

– Ал мұның бәрі ғылымға жауапты ведомство ретінде ҚР БҒМ бастамасымен қолға алынған ба, әлде қандай да бір үшінші күш бар ма?

— Менің ойымша, бұған Президент әкімшілігі де тартылған. Сондықтан мұның бәрі Үкіметтің немесе БҒМ-ның айла-амалдары деп нақты айтпадым. Ұйымдастыру тұрғысынан, әрине, бәрі БҒМ-не жүктеледі – бұл солардың қызмет саласы.

Бірақ қолданыстағы сызба солай жасалған, күмәнді жобаларды БҒМ арқылы басқару оңайырақ. Бұл өте ыңғайлы

Сосын есептілік механизмі бұрыннан дайын тұр. Егер осы жұмыстың нәтижелерін бақылау туралы айтатын болсақ. Белгілі бір беделді сарапшылардың қатысуымен белгілі бір презентацияларды ұсыну жеткілікті. Және бұл сома игерілгені хабарланады. Болды, мәселе өз шешімін тапты.

Ал ғылым мен тарихқа мұндай тәсіл қолдану шын мәнінде өкінішті.