Шенеуніктердің жеке жауапкершіліктерін енгізетін уақыт келді — Қаражанов

Партия қызметкері бейтарап қала алмайды

– Жолдаудың саяси бөлігінде Қасым-Жомарт Тоқаев бірқатар тым радикалды ұсыныстар жасады. Әкімдер мен орынбасарларына партия филиалдарында қызмет атқаруға тыйым салғанының өзі қандай. Президенттің өзі де өкілеттік кезеңінде партиядан шығуы керек.

– Идеяны қолдаймын.

Жалпы алғанда, барлық шенеуніктердің партия мүшелігінен мүлдем бас тартқаны дұрыс

саяси лауазымдарды қоспағанда, барлық мемлекеттік қызметкерлерді партияда жоқтардан жасақтау керек, бірақ олар туралы сәл кейінірек айтайын. Себебі шенеунік өз жұмысында бейтарап болуы керек және егер ол қандай да бір партияның мүшесі болса, қандай бейтараптық туралы айтуға болады? Әрине, ол өз партиясының мүдделерін барлық жағынан қолдайды.

Сот жүйесі мен құқық қорғау органдарында да солай болуы тиіс

Яғни, прокуратурада да, полицияда да, мемлекеттік қызметте де партиялықтар болмауы керек. Жалпы, Макс Вебердің пікірінше, мемлекеттік қызметкер – бұл жай ғана жақсы орындаушы. Ол ешқандай партияны қолдамауы керек, ол тек өз жұмысын орындауы керек.

Енді саяси лауазымдар туралы, яғни сол облыстардың әкімдері, премьер-министр, Президент және жалпы осыған ұқсас тағы басқалар. Бүгін, қазіргі жағдайда олар да қандай да бір партияның мүшесі болмауы керек. Бірақ болашақта бұған жол беріледі және тіпті солай болады деп болжануда.

Бірақ алдымен тиімді көп партиялы жүйе болуы керек, ол партиялар тек алдамшы және саяси плюрализм ғана емес, шынымен жұмыс істеуі тиіс

Сонда саяси лауазымдарды қандай да бір партиялардың өкілдері атқарсын – партиялық жүйенің тиімділігі осыған байланысты болады. Бірақ, егер әкімдерді сайлайтын болса ғана. Әлемде сайланбалы лауазымдарға партия мүшелерін тағайындау принципі бар. Бұл жалпы қоғамдық саясаттың көрсеткіші, өйткені бұл адамдарды қоғам таңдайды.

Қазір олардың барлығы шенеуніктер режимінде жұмыс істейді, сондықтан олар партия қатарында болмауы тиіс

– Жалпы сөз облыс әкімдеріне партия филиалдарында қандай да бір лауазымдарды атқаруға тыйым салу туралы болды, бірақ әкім “қатардағы партия мүшесі” бола алады ма?

— Солай болып тұр. Мен келісемін, мұнда фраза екіұшты болып көрінеді, бірақ алдымен жергілікті жердегі партиялық филиалдарды басқармасын.

Сенаторлардың барлығы дерлік бюрократиялық кабинеттерден шықты

–Тоқаев Сенаттың өкілеттігін Мәжілістің пайдасына қысқартуды ұсынды. Бірден сұрақ туындайды – сенат не үшін қажет? Оны мүлде тарату және бір палатамен қалу дұрыс емес пе?

–  Жоқ, бізге сенат керек. Сенат – бұл аймақтық өкілдік, партиялық немесе көпшілік емес.

Біз аумағы бойынша әлемде тоғызыншы орын аламыз және әр облыстың өзіндік ерекшелігі бар

Сонымен қатар, көптеген дотациялық облыстар бар, бұл өз алдына мәселе. Олар тәуелсіз болуы керек. Қуатты экономика – бұл қуатты өңірлер. Сондықтан Парламенттегі Сенат түріндегі өңірлердің өкілдігі болуы тиіс.

Палатаның дәл осы құрамы өз міндеттерін қаншалықты тиімді атқаратыны басқа мәселе, бірақ оны нақты адамдарға тапсыру керек. Сенаторларды жалпы халық емес, мәслихаттар сайлайды – біразы тағайындалғандар.

Міне, дәл осы жерде сұрақ туындайды – мәслихат үміткерлерді қалай іріктейді? Мәслихат депутаттарын қалай таңдадық?

Сенаторлардың барлығы дерлік бюрократиялық кабинеттерден шықты – олар бұрынғы әкімдер немесе олардың орынбасарлары, шенеуніктер және т. б

Олар қоғаммен қалай байланыста? Ал тәуелсіз үміткердің жеңіске жетуге миллионға бір ғана мүмкіндігі бар. Сенатта тіпті бұрынғы кәсіпкерлер де көп емес, олар аймақтан өсіп шыығып, танымал болды және оларды бәрі біледі. Және бұл үлкен проблема. Қарапайым тілмен айтқанда, сенат қажет, бірақ оны реформалау керек. Сонымен қатар, іріктеу мен өкілеттіктері принципін қайта қарау керек.

Партия кімге керек екенін халық түсінбейді

– Өкілеттіктер Мәжілістің пайдасына қысқартылуда. Бірақ басқа тармақтарға көшейік. Мемлекет басшысы партияларды тіркеу рәсімін жеңілдетуді, тіркеу шегін 5 мың адамға дейін төмендетуді, өңірлік өкілдіктердің санын 200 адамға дейін азайтуға, ал партия құру үшін бастамашыл топтардың құрамындағы санын ең аз дегенде 700-ге дейін азайтуды ұсынды.

— Бұл дұрыс, өзекті және пісіп-жетілген шешім.

Бұл пісіп жетілді, өйткені халықтың көпшілігі партиялардың не үшін қажет екенін түсінбейді

Олар түсінбейді, өйткені бірде-бір партия өз функцияларын толық және дұрыс орындамайды.

Мысалы, олар қоғамдағы жақсы менеджерлер мен ұйымдастырушыларды жасақтаумен айналысуы керек. Бірақ мемлекеттік қызмет туралы заң бойынша мұндай функциялар партиялар үшін қарастырылмаған, тек бюрократиялық мансап жолы ғана. Тіпті ауылдық округ әкімдерін сайлаған кезде де, кандидаттың мемлекеттік қызмет тәжірибесі болуы керек, ал партия саласындағы мансабы есептелмейді. Бұл парадокс.

Партияның бақылау функциялары да орындалмайды, өйткені олар біздің заңнамада жоқ. Қандай да бір шенеунікке қаратып БАҚ-та ғана барынша айта алады.

Содан кейін лауазымды шенеунікті жауапқа тартудың орнына, ана БАҚ-ты жауып тастайды

Яғни, мемлекеттік аппаратқа ешқандай ықпал жоқ, өкілеттіктер жоқ, 30 жыл ішінде нағыз партиялар құрылған жоқ — және халық олардан көп ешнәрсе күтпейді. Қоғамда қолдау табу өте қиын. Сондықтан тіркеу пайызын реформалар жүріп жатқан кезде кем дегенде алдағы жылдарда азайту керек.

Сонымен бірге жаңа партияларды тіркеу мәселесіне назар аудару керек. Әділет министрлігі осы кезеңде кез-келген себепті алға тартып, көптеген тыйымдар салды. Мысалы, құрылтай құжаттарындағы ұсақ кемшіліктер. Сондықтан Әділет министрлігінің жауапкершілігін арттыру қажет.

Егер шенеунік тіркеуден бас тартса және сотта бұл бас тартудың негізсіздігі дәлелденсе – сол шенеунік нақты жауап берсін

Басқаша айтқанда, әр қателіктің де тегі, аты және әкесінің аты болады. Әйтпесе, олар іс жүзінде қаламайтын партияларға тыйым салуды жалғастыра береді.

Қазіргі жүйе өзін ақтамайды

— Саяси блоктағы тағы бір ұсыныс – аралас схема бойынша мәжіліс құрудың жаңа қағидаты. 70% пропорционалды негізде (партиялық тізімдер), 30% — мажоритарлық негізде (сайлау округтері бойынша). Мұндай идея қаншалықты өзекті және қайдан пайда болды? Партиялық тізімдер өзін ақтамай ма?

– Қазіргі пропорционалды жүйе өте тиімсіз және үлкен қиындықтарға тап болады. Партиялық тізімдер бойынша мәжіліске елде не болып жатқанын білмейтін депутаттар да өткен. 2021 жылы олардың бірі мемлекеттік секторда жұмыс орындарын құру қажет деп мәлімдеді. Бізде, керісінше, бұл мемлекеттік секторды қалай қысқарту керек деген сұрақ туындады, ал ол болса осындай ұсыныстар ұсынды.

Яғни, адамда ешқандай ақпарат жоқ –  және осыларды жібермеу керек

Қазір бұл бір жүйенің (партиялық тізімдердің) кемшіліктерін екіншісінің артықшылықтарымен өтеу әрекеті. Шешімнің өзі және 70-тен 30-ға дейінгі пропорциялар қаншалықты дұрыс екенін уақыт көрсетеді. Бірақ тәжірибе жасап көру керек.

Эксперименттің қаншалықты сәтті болғанын бірден түсіну мүмкін емес. Алдымен кезекті сайлау өткізілуі тиіс, оның қорытындысы бойынша Мәжіліске жаңа адамдар келеді. Содан кейін біраз уақыт өту керек, содан кейін жаңа құрамның қаншалықты кәсіби екендігі белгілі болады.

Жалғасы бар.