Сарапшылар эмиграцияның жаңа ағымын болжайды

Ең алдымен, бұл отандастарымыздың кедейлігін көрсетуі мүмкін дейді сарапшылар. Олар әртүрлі рецепттерді ұсынады, бірақ үкімет оларды қолдана ма, жоқ па – белгісіз. Сонымен қатар, теріс салдарлар геометриялық прогрессия бойынша артуы мүмкін.

Бұл мақсатқа жету үшін он жыл қажет

Экономист Әсет Наурызбаев бұл объективті фактор деп санайды және әлемдік экономикаға соққы берген пандемия мен карантиндік шаралар себеп болды дейді.

— Бұл біздің елімізде және жалпы әлемде болып жатқан дағдарыстың айқын көрінісі. Шығындардың негізгі бөлігі тамақ пен баспана ешқайда кетпеді, бірақ барлық артықшылықтар жоғалды. Бірақ біреулер үшін сән-салтанат, жаңа машина, ал біреулер үшін жай ғана жаңа киімге кетті, – деді Наурызбаев.

Алайда, ресми өмір сүру минимумында (пандемияға дейін есептелген) тамақ шығындары да 50%-дан асады. Бұл сарапшы есептеулердің өздері сияқты дұрыс емес деп санайды. Оның пікірінше, оған бұрыннан ескірген кеңестік параметрлер салынған.

— Заманауи қажеттіліктерге байланысты көптеген шығын қарастырылмаған. Мысалы, “мәдениетке” шығындар қарастырылуы керек. Жалпы, өмір сүру құны қазіргі кездегідей жұтаң емес, лайықты өмір сүруді қамтамасыз етуі керек. Бұл бірқатар экономистердің сөзсіз кепілдендірілген кірісті енгізу туралы ұсынысымен жақсы байланысты”, – деді ол.

Айтпақшы, идеяның өзі пандемия және халықтың одан әрі кедейленуі нәтижесінде жиі естіле бастады. Көптеген адам кіріс көздерін жоғалтып алды және егер олар бар болса, қазір “азық-түлігімен қоректенуде ” деп сендірді.

Наурызбаев ең төменгі жалақыны экономика тартатындай етіп көтеру керек екенін айтты. Кепілдендірілген табыспен бірге бұл отандастарымыздың жағдайын жеңілдетеді.

Сарапшы идеяны ертең іске асыруға шақырмайтынын ерекше атап өтті. Бұл – он жылға негізделген мақсат. Бірақ мұндай тапсырманы қоюдың өзі маңызды.

– Кедейлер мен байлар арасындағы қазіргі үлкен алшақтық зиянды, ең алдымен байлардың өздері үшін

Себебі олар меншікті алып алу және басқа да “сыйлықтары” бар төңкеріс жасай алады”, – деді Наурызбаев.

Кепілдендірілген табыс қандай болуы керек?

Сарапшының пікірінше, кепілдендірілген табыс мөлшері ең төменгі күнкөріс деңгейінен (ұлғаю жағына қарай қайта есептелген) төмен болмауға тиіс. Наурызбаев елімізде мұндай жаңашылдыққа ақша көп екенін атап өтті. Мысалы, сіз мемлекеттік басқару жүйесін оңтайландыру арқылы қаражат ала аласыз. Ол шенеуніктердің әскері тым үлкен және оны азайту керек деп санайды.

– Әрі қарай көптеген жылдар бойы үлкен салық қалқаны болып келген корпорациялар бар. Қазір табыс пайда болды, олар оны мемлекетпен жомарт түрде бөлісе алады. Яғни, үстеме пайда әкелетін кәсіпорындарға қатысты салық режимін өзгертетін кез келді, – деді ол.

Анықтама: салық қалқаны – қолданыстағы заңнама аясында тиесілі салықтардың көлемін азайтуға мүмкіндік беретін әдіс (амортизациялық аударымдарды ұлғайту, қарыз қаражаты бойынша пайыздарды шығыстарға жатқызу және т.б.).

Наурызбаевтың пікірінше, төмен жалақы кәсіпкерлерге көмектескеннен гөрі зиянын тигізеді.

— Егер жұмыс күші қымбат болса, кәсіпорын өзінің тиімділігін тағы қалай арттыру керектігін ойластыра бастайды. Егер сіз көп жұмсамай-ақ, жүз адамды жалдай алсаңыз, ешкім даму туралы ойламайды. Бәрі де ескі технологияларда өмір сүретін болады, – деп түйіндеді ол.

Біз пандемияға дейін де бай болмадық

Саясаттанушы Замир Қаражанов азық-түлік шығындарының өсіп келе жатқан үлесін “алаңдаушылық тенденциясы” деп атады. Ол сонымен бірге коронавирустық пандемия процесті ушықтырды дегенмен келіседі. Бірақ бұған дейін де халықтың табысы онша көп болған жоқ.

– Орта тап үшін де қиын жағдай қалыптасуда. Біз оны 30 жыл бойы жаппай жасауға тырысып келеміз, бірақ нәтиже бермейді. Ал қазір орта таптың қабаты азайып келеді, – деді ол.

Оның мөлшерін дәл бағалау қиын болды. Өкінішке орай, бізде экономикалық сараптаманы тарта отырып, жаһандық әлеуметтік зерттеулер жүргізілген жоқ. Жалпы бағалау 20-дан 30 пайызға дейін:

– Мұның бәрі орта тапты қалай бағалауға байланысты. Әдетте ең қарапайым классикалық нұсқа – орта тап өзінің табысының тек 30%-ын тамаққа жұмсайды. Бірақ бұны 20% деп те атайды”, – деді ол.

Сарапшы халықтың жалғасқан түрде жағдайының төмендеуі (кейде тіпті кедейленуі) оның ашулануына әкелетінін ескертті.

– Наразылық көңіл-күйі әрқашан жеке жайлылық сезімінің жоқтығынан туындайды. Егер адамдарда табыс мәселесі болса, бұл қоғамда теріс фон тудырады.

Яғни, шиеленіс өседі және онымен наразылық көңіл-күй туады

— деп атап өтті ол.

Ең өкініштісі, инфляция нақты кірістің төмендеуімен бір уақытта өсуде.

– Бұл тіпті көзбен де көрінеді. Осыдан он жыл бұрын бір адам үлкен супермаркетке кіріп, сол жерден төрт арба зат алатын. Ал қазір бір, оған қоса толық емес, – деді Қаражанов.

Рас, саясаттанушы көшеге жаппай шығуды күтпейді, мұны қоғамның менталитетімен түсіндіреді. Наразылық басқаша білінеді дейді.

– Олар өмір сүреді, бірді бірге жалғап және әлеуметтік желілерде наразылығын айтады. Бірақ көші-қон үрдістері күшейе бастайды. 2020 жылы пандемияға байланысты Қазақстаннан халықтың кетуі екі есе төмендеді. Бірақ егер эпидемиологиялық жағдай жақсарса, мигранттар ағыны қалпына келеді және артады”, — деді ол.