“Самұрық-Қазына”: жұмыс істеуге мәжбүрлегеннен гөрі жабу оңай — Әшімбаев

Өзгерістердің осы шексіз процесі 2022 жылы 21 қаңтарда президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қор басшысы Алмасадам Сатқалиевке Қор қызметін реформалау кезекті рет сәтсіз өтсе, оны “Самұрық-Қазынамен” бірге жоқ қылуға уәде беруіне әкелді.

Саясаттанушы Данияр Әшімбаев осы құрылымның атына да, жалпы ұлттық компанияларға қатысты да, жұмысының тиімсіздігі үшін үнемі сынға алып отырады. Бұл жолы сарапшы ҰӘҚ менеджментінің мемлекет басшысының тапсырмасын орындауға мүмкіндігі бар деген ешқандай алғышарттарды көрмейді.

Жаңа өмір — жаңа сөздер

— Данияр, “Самұрық-Қазына” активтерін жекешелендіру және Тоқаевтың қордың қызметін түбегейлі өзгерту туралы қатаң талабы туралы сөйлесейік. Ұлттық компаниялар “Самұрық-Қазына” қамқорлығынан айырылғанда не болады?

— Ұлттық компаниялар “Самұрық-Қазынаға” дейін де өмір сүрді. Тіпті жақсы өмір сүрді деуге болады. Мәселе мынада, бізде ара-тұра кез келген нәрсені ұлттық компанияға жатқызып отырады. Бір кездері Халық банкі де ұлттық компания болып саналды.

Ұлттық компания, негізінен, өте шартты ұғым. Бұл барлық сервистік және қосалқы бөлімшелерді қоса алғанда, кәсіпорын тақырыбына қатысты және қатысы жоқ барлық салалық мемлекеттік холдинг. Негізгі өндіріс қазірдің өзінде көлеңкеде қалып отыр.

Ұлттық компаниялар пайда болғаннан кейін оларға ұлттық буржуазия иелік етті. Олар корпоративті қаржыландыруды, стратегиялық жоспарлауды және басқа да көптеген ақылды сөздерді енгізе бастады

Яғни, олар ара-тұра министрліктерді ауыстыра отырып, мемлекетке аса назар аудармай, менеджменттеріне қарай әрекет етті. Оның үстіне, министрліктер іс жүзінде ұлттық компаниялардың құзырында болған деген дәстүр бұрыннан қалыптасқан.

Бұл жағдайда “мемлекет сыңайлы сектор” туралы айта отыру керек, бірақ мен бұл тұжырымдаманы қате деп санаймын. Бұл сөз жалпы экономикалық сөздіктен алынған және нақты тәжірибеге тек Қазақстанда енген. Бүкіл әлемде бұл экономиканың мемлекеттік секторы, болды. Тек бізде ғана ол мемлекет сыңайлы сектор.

Сондықтан менеджмент өзін мемлекеттік емес сияқты ұстайды. Ал мемлекет өзін бұл мемлекеттік активтер емес сияқты ұстайды

Жаңғырту, реформалар, оңтайландыру, қысқарту — бұл өлең алғашқы ұлттық компания құрылған сәттен бастап айтылып келеді.

“Трансформация” сөзі кезекті команда өз тіршілігін қалай ақтап аларын білмеген кезде пайда болды. Әр трансформация үшін жеке жобалық топтар құрылды.

Несиені несиемен соғамыз

– Яғни, қысқартулар ұранымен жаңа басқару құрылымдары құрылып отырды ма?

– Иә, осы қысқарту стратегиясын әзірлеумен айналысқандардың өздері осыны ұйымдастырып отырды. Бірде Ұлттық компаниялардың бірі екі рет қысқарту жүргізді. Алдымен басқарушы директорлардың санын екі есеге қысқартты. Жарты айдан кейін олардың саны бар-жоғы 50 болғаны белгілі болды.

Яғни, әртүрлі осындай құрылымдардың мәні түсініксіз.

Энергетика министрлігінде мұнай және газ өндіру департаменттері бар, онда 15-20 адам жұмыс істейді. Ал осы салаларды дамытуға жауапты мемлекеттік секторда тағы 400 адам бар. Және олар бір-бірін үнемі қайталап отырады

Айталық, бізде мұнай өндірумен “Өзенмұнайгаз “және “Ембімұнайгаз” айналысады. Олар “ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру” құрамына кіреді, онда үлкен аппарат бар. “ҚМГ БӨ”, өз кезегінде, “ҚазМұнайГаз” ұлттық компаниясына кіреді, онда осы мәселелермен тағы да жарты ондаған департаменттер мен басқарушы директорлар айналысады. Ал ҚМГ мұнай-газ активтері дирекциясы және бейінді басқарушы директоры бар “Самұрық-Қазынаға” кіреді. Яғни, үлкен мағынасыз бюрократиялық қабат пайда болады.

– Оң тиімділігі бар бір нақты жұмысшының он бастығы бар демексіз ғой?

– Иә, он директор мен бір ескек есушісі бар қайық туралы анекдоттағыдай. Барлық осы қондырмаларды шексіз қайта атап, қайта құруға болады. Қазір президент “Самұрық-Қазынадан” реформаларды талап етуде.

24 қаңтарда Қор басшысы өзінің Facebook-тегі парақшасында оқырмандарын диалогқа шақырды. Алайда екі сағаттан кейін пікірталасты жауып қойды,

“Самұрық-Қазына” бұрын айналысып келген мәселелермен – активтерді басқарумен, инвестициялық жобаларды іске асырумен, түрлі бастамалар мен әлеуметтік маңызы бар бағдарламаларды іске асыру бойынша үкіметтің операторы болып қала беретінін мәлімдеді.

Яғни, қор соңғы жылдары немен айналысып келді, соны жалғастырмақ. Алайда ол бұл жұмысты нашар атқарғанын айта кету керек.

Қаражаттың қайда кетіп жатқанын білмейміз, оларға бақылау жоқ. Шартты түрде бізде бюджет өзгермелі. Бюджетке Ұлттық қордан ақша түссе, мемлекеттік қаржы аудитін, Есеп комитетін формальды бақылау және мәселені мәжілісте қарау көзделеді. Ал Үкімет “Самұрық-Қазынаға” бірдеңе жасауды тапсырған кезде Қор соманы, мерзімді өзі айқындайды және мердігерді таңдайды. Миллиардтаған теңге тағы да бюджеттен тыс өтеді. Біз сомасы шамадан көп сметаларды, түсініксіз әрекеттерді көреміз.

“Самұрық-Қазына” өз ақшасын банктердегі депозиттерге, онда да жеңілдікті шарттармен салғанды ұнатады. Сонымен бірге үлкен мөлшерде несиелер алып, оны басқа несиелермен өтейді

Қордың осындай кредиттік саясаты тәуелсіздіктің басты мұнай-газ жобасы Қашағанның, менің ойымша, ешқашан өзін ақтамауына алып келді. “Самұрық-Қазына” активтерінің 2/3-і кепілде, ал қарыздар 7 триллионға жуық.

Есеп беретін ешкім жоқ, реформалауға — кезек

— Мұның бәрін өтеу үшін қанша жыл керек екенін біреу есептеді ме?

– Белгісіз. 2021 жылы “Самұрық-Қазына” ағымдағы шығындарға екі кредит алды. Яғни, өзінің жеке деректері бойынша 2 триллион теңге кэші бар компания ағымдағы қаржыландыруға доллармен кредиттер тартады.

Яғни, кез келген девальвация қарыз сомасын арттырады. Осы жағдайларда, ал біз “Самұрық-Қазынада” және ұлттық компанияларда қанша команданың ауысқанын көрдік, қарыздар өсе береді, ал активтер еш мәнсіз әрі-бері жүреді.

Жарияланған қысқартулармен жұмысшылардың белгілі бір саны жұмыстан шығарылады.

2020 жылдың деректері бойынша, соңғы рет қордың аудиторлық есептілігі жарияланған кезде, “Самұрық-Қазынаның” бір қызметкері орташа есеппен айына 3 мың доллар алатыны белгілі болды

Бухгалтерлік есеп арқылы өтпейтін басқа да төлемдерді есептемегенде.

– Үлкен штатты ескерсек…

– Құрылымда қаншама басқарушы директор, атқарушы директор, Дирекция директорлары, кеңесшілер, консультанттар, департамент директорлары бар, оларды тіпті қор менеджменті де білмейтін шығар.

Ол қандай да бір инвестициялық жобалар бойынша үкіметтің агенті ретінде әрекет етсе, біз ақшаның қалай шоғырланғанын және қалай жұмыс істейтінін көрмейміз.

Уәде етілген мұнай-химия өндірісі, мұнай өңдеу зауыттарын жаңғырту, энергия жүйесін қайта құру — қайда бәрі? Есеп бергісі келетіндер жоқ. Бірақ трансформациямен айналысуға — кезек

“Самұрық-Қазына” үй қожалығы болса, баяғыда банкротқа ұшырайтын еді. Бірақ қор банкротқа ұшырамайды, өйткені оған үнемі бюджеттік инфузиялар кіреді.

Сонымен, холдингтің мәні бар ма? Мысал ретінде үш энергетикалық компанияны қарастырайық — “Самұрық-Энерго”, KEGOC және КОРЭМ. Оларды Энергетика министрлігіне бағындыру қисынды болар еді. Бірақ біз Энергетика министрлігі олардың иесі бола отырып, оларға өз тапсырмаларын беріп, қалтасына үңіле бастайтынын түсінеміз.

Жалпы, “Самұрық-Қазына” стратегиялық жоспарлаумен, металлургияны, мұнай өнеркәсібін дамытумен және т.б. айналыспауы тиіс. Бұл министрліктер мен бейінді компаниялардың міндеті.

Қордың міндеті — көбінесе мағынасыз мемлекеттік тапсырмалар мен холдинг жұмысының, яғни тиісті ұлттық компаниялардың қаржылық нәтижелері арасындағы теңгерімді сақтауды қамтамасыз ету

Үкімет пен экономиканың мемлекеттік секторы арасындағы буфер болу.

Ол үшін кімдер керек? Құзыретті заңгерлер, аудит қызметі және бухгалтерия. Басқарманың 20 мүшесі, 40 басқарушы директор және 30 кеңесші қажет емес.