Салауатты өмір салтын насихаттау: қамқорлық па, әлде бюджеттік ойындарға арналған құрал ма?

Күресте барлық құралдар жақсы

Келесі күні темекіге қарсы қоғам қайраткері Жамила Садықова Facebook-тегі парақшасында бұған жол берілмейтіні туралы ашулы жазба жариялады.

“Елдегі саяси жағдайды және әсіресе ұлттық кеңес алаңында айтылған ұсыныстарды мұқият қадағалаймын, — деп жазды Қазақстанның темекіге қарсы коалициясының басшысы. — Марат Шибутовтың темекі, алкоголь және ББҚ-ның БАҚ-та жарнамасына тыйым салуды алып тастау туралы ұсынысы мені қатты алаңдатты.

Баспасөздің тәуелсіздігі — керемет нәрсе, бірақ неге ол үшін кенеттен мыңдаған қазақстандықтың өмірін құрбан ету керек? Мұндай дилемма шынымен бар ма, әлде ойлап табылған ба?

Мен бұл туралы сараптамалық пікірімді айтып өткім келеді. Ұлт денсаулығы бойынша бастамаларды ілгерілету жөніндегі 20 жылдан астам жұмыс тәжірибесі маған осындай құқық береді. Темекі мен алкогольді жарнамалауға тыйым салулар алынып тасталса не болады?»

“Егер никотин мен алкогольге тәуелділікке әкелетін бұл зиянды өнім кеңінен жарнамаланатын болса, Қазақстанда өлім-жітім бірнеше есеге артады!

Қазірдің өзінде барлық өлімнің 84%-ы инфекциялық емес аурулардан туындаған, мұнда жағдайлардың 50%-ы жүрек-қан тамырлары ауруларына, 18%-ы қатерлі ісікке және 13%-ы басқа инфекциялық емес ауруларға тиесілі, бұл елдің ЖІӨ-нің 4,5% мөлшерінде экономикаға үлкен зиян келтіреді.

Ер адамдарымыздың басты жауы — темекі мен алкоголь!

Еліміздегі әрбір жетінші өлім алкогольдің кесірінен болады, ал 50 жасқа дейін қайтыс болған ер адамдар арасында әрбір үшінші өлім алкогольмен байланысты (Lancet, 2018).

Жылына кемінде 18 мың қазақстандық темекіден қайтыс болады, өйткені ерлердің 38,3%-ы және әйелдердің 6,4%-ы темекі шегеді немесе никотинді кез келген басқа нысанда — түтінсіз, қыздырылатын темекі және т.б. пайдаланады (WHO GATS, 2019), бұл тұтынудың жоғары деңгейі болып саналады. Қазақстан мен дамыған елдер арасындағы мезгілсіз өлім-жітімнің үлкен айырмашылығын дәл осы алкоголь мен темекі анықтайды.​

Қазірде шексіз жарнамаланатын тәтті сусындармен параллель келтіруге болады. Бұл балалар мен жасөспірімдер арасындағы семіздіктің 20%-ға дейін өсуіне әкелді (ДДҰ, 2018).

Қазір әрбір төртінші қазақстандық бала күн сайын тәтті газдалған су ішеді! Бұл оның денсаулығына сөзсіз әсер етеді! Балаларға бағытталған азық-түлік маркетингінің талдауы көрсеткендей, жарнамаланған өнімдердің 79%-ы құрамында қанты бар сусындар, кондитерлік өнімдер, фаст-фуд және дайын таңғы ас, бұл зиянды тамақтану әдеттерін енгізуге тікелей әсер етеді (ЕвроВОЗ, 2019).​ Қазақстан ең дұрыс тамақтанбайтын 10 елдің қатарына кіргені таңқаларлық емес.

Әр жерде темекі мен алкогольдің жарнамасы, құлмақ пен темекіден зорлық-зомбылық өршіген 90-шы жылдарға оралғым келмейді! Сонымен қатар, мен өкпе обырынан ковбой Марлборо сияқты өлгім келмейді!​» ​ ​ ​

СӨС насихаттаудың ақылы негізі

Біз оның пікірін толықтай жариялап отырмыз, өйткені кез-келген абзацты Қазақстанда отандық аудиторияда құзыретті жергілікті зерттеудің жоқтығынан оңай жоққа шығаруға болады.

Сонымен қатар, темекіге қарсы коалицияның өзі 20 жылдық жұмысының нәтижелерімен бөліскісі келмейді. СӨС-ті осындай әдістермен насихаттаудың нәтижелері қандай екенін анықтау қиын

Жәмилә Садықованың ұйымдары жеңіп алған Салауатты өмір салтын насихаттау жөніндегі тендерлердің құжаттары ашық қолжетімділікте ара-тұра жарияланып отырады.

Мысалы, 2016 жылы мемлекеттік сатып алу қорытындысы бойынша “Салауатты өмір салтын қалыптастыру Алматы қалалық орталығы” “Темекісіз” қоғамдық қорынан 4 млн теңгеден астам сомаға темекіге қарсы қоғамдық рейд жүргізуге тапсырыс берген. Біз 2016 жылы 3 маусымда жергілікті полиция қызметі “Темекісіз” қорымен бірлесіп жүргізген осындай бір рейд туралы ашық ақпаратты таптық. Сол кезде олар қоғамдық орындарда темекі шегуге тыйым салуды бұзғаны үшін 55 хаттама жасаған.

Дәл осы тараптар арасында да осындай келісімге қол қойылып, 2017 жылы “медицина саласындағы консультациялық қызметтерді” көрсету бойынша 7 млн теңгеге келісімшартқа қол қойылды. Дәлірек айтқанда, ол “тұрғындардың темекі мен кальян тұтынудың зияны туралы хабардар болуын арттыру жөніндегі іс-шараларды өткізуді” көздеді. Шарттың қолданылу мерзімі — 2017 жылы 12 қыркүйектен бастап 31 желтоқсанға дейін.

Алайда, 2,5 айда 7 млн теңгеге жасалған есептілікті таппадық. Егер бар болса, жетістіктерді зерттеуге және жариялауға дайынбыз

Жәмиля Садықованың темекіге қарсы коалициясының кейбір бюджеттері оның екі қоғамдық қорының журналистерге берген шағымы бойынша 2011 жылы 12 сәуірдегі сот шешімінде де ашылды.

Мысалы, 2010 жылы “Темекісіз” және Денсаулық сақтауды қолдау және дамытуға жәрдемдесу орталығы сол Алматы салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығынан тиісінше 2,6 және 9,55 млн теңгеден алды. Бұл тек жалпыға жария етілген сомалар.

БАҚ пен қоғамның теңгерімі

Сонымен қатар, Садықова ханым сілтеме жасауды ұнататын Lancet медициналық журналының кеңістіктік, уақытша және демографиялық заңдылықтар туралы жүйелі түрде жарияланған талдауында темекі шегетін және онымен байланысты аурулардың ауыртпалығы 1990-2019 жылдар аралығында 204 ел мен

Қазақстанда темекі тартатын ерлер саны аздап қысқарды, есесіне темекі тартатын әйелдер саны артты

Бұл Қазақстанда темекі жарнамасына 2004 жылы 1 қаңтардан бастап тыйым салынғанына қарамастан.

Алкоголь мен темекі жарнамалары сатылымға қаншалықты әсер ететіні туралы жүйелі зерттеу жоқ.

Сондай-ақ, саясаттанушы Данияр Әшімбаев жағдайдың қисынсыздығын атап өтті, оның пікірінше, темекі мен алкогольге қарағанда қарсы көрсетілімдері көп дәрі-дәрмектер теледидарда тыныш жарнамаланады.

2021 жылдың басында “Аман-Саулық” қоғамдық қорының президенті Бақыт Түменова электрондық темекі мен сыраны жарнамалауға салынған тыйымды алып тастауды жақтады. Үлкен тәжірибесі бар дәрігер елде никотин мен алкогольге созылмалы тәуелді адамдарды жеңіл аналогтарға, мысалы, электронды темекі мен сыраға ауыстыруға тырысатын шет елдердің тәжірибесін қолдану керек деп санайды. Олар денсаулыққа аз зиян келтіреді.

Тіпті сол кездегі Ақпарат және қоғамдық даму министрі Аида Балаева 2020 жылдың қараша айында заңнамаға ақпарат мәселелері бойынша түзетулер жобасын ұсынды,

аз алкогольді өнімдерді жарнамалау туралы норманы енгізу “бұқаралық ақпарат құралдарының, кәсіпкерлердің, қоғам мен мемлекеттің мүдделерінің тепе-теңдігін сақтауға” айналатынын атап өтті

Бірақ бұл идея парламент баррикадаларынан өтпеді.