Нұр-Сұлтан
Қазір
0
Ертең
-3
USD
450
+0.72
EUR
490
+1.14
RUB
4.89
+0.01

Неліктен Қазақстанда көптілділік әзірге мүмкін емес, саясаттанушы түсіндірді 

1000
Данияр Әшімбаев, фото Facebook-тегі жеке парақшасынан алынды

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының бастамасы тіл саясаты туралы әңгіменің өрбуіне себепші болды. ҚМДБ саяси қуғын-сүргін құрбандары – дін қайраткерлерін ақтауға арналған конференция өткізуді жоспарлап отыр.

Бас мүфти Наурызбай қажы Тағанұлының айтуынша, дәстүрлі дін өкілдері бұған дейін Президент Тоқаевтың бастамасымен құрылған саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссиямен жұмысты бастаған.

Мемлекет басшысы комиссия құру туралы Жарлыққа 2020 жылғы 24 қарашада қол қойды. Сарапшылардың бір бөлігі, мұндай құрылымды құру фактісін билік өзінің беделін, оның ішінде ұлтшылдарға жарымсақтану арқылы арттыратындығының белгісі ретінде қабылдауда, осылайша халықтың белгілі бір бөлігінің алдында өзінің мәртебесін бекітеді.

Осыған байланысты АТО-да “ұлттық саясат мемлекеттің халықпен қарым-қатынас құралы болып табылады ма?” деген сұрақ туындады. Данияр Әшімбаев Қазақстанның көпвекторлы саясатты ұстанатынын атап өтті. Және барлық жерде. Тіл мәселесі де қалыс қалмайды.

Екі жақты ойын

– Бізде еуразиялық интеграция бар. Ресейге әлемнің көзқарасы қазір жақсы емес, бірақ біз үлкен ортақ тарихы бар жақын көршілерміз. Сондықтан қаласақ та, қаламасақ та, Мәскеумен санасуымыз керек. Соңғы уақытта президент Мәскеуге қатысты бірнеше рет жақын екенімізді көрсетті.

Бұл “Росатом” кірісуге дайын тұрған болжамды атом электр станциясының құрылысы. Бұл Сбербанкпен электронды Үкімет үшін платформа сатып алу туралы келісім. Герман Греф Ресей басшылығына өте жақын адам екенін бәріміз білеміз. Әрине, мұндай нәрсе үлкен дау тудырады және оларды бір нәрсемен теңестіру керек.

Бізде ұлттық популистік лагерь бар екені түсінікті, жалпы қазақ мәселесі мезгіл-мезгіл туындайды. Қызбалықты уақытылы басу үшін президент әр түрлі бағытта “ойнайды”. Мен оның саясаты ресейшіл, қазақшыл немесе қытайшыл деп айта алмаймын.

Бұл оларға қатысты үнемі белгілі бір символдық шешімдер қабылдау қажет трендтер. Иә, қуғын-сүргін жөніндегі комиссия құрдық. Иә, мәселе даулы. Дегенмен, бұл бағытта қандай да бір жұмыс жүріп жатты.

Президент барлық негізгі ойыншылардың тарапынан бейтараптықты қамтамасыз етуге тырысады. Сонымен қатар, ол ішкі саяси кеңістікте интернационалдық ұстанымды да да, ұлттық ұстанымды да ұстануы керек. Халықаралық кеңістікте де солай – Мәскеумен, Пекинмен, Вашингтонмен, Берлинмен, Лондонмен және де мүмкіндігінше Анкарамен ренжіспеу керек.

Әркім өз қалағанын естиді

Бұл жағдайда әркім әртүрлі бағытты көреді. Мысалы, президент қазақ тілінің мемлекеттік, ал орыс тілінің ресми мәртебесі бар екенін айтқан кезде, орыс тілді сайттар екінші бөлігін, ал қазақ тілді сайттар бірінші бөлігін алға шығарды. Бұл бір сөйлем болса да. Президент тек заңнамалық норманы қайталады, бірақ әркім одан өзіне қажет нәрсені көрді.

Біреулері Президенттің ұлтшылдарды алдаусырататынын, біреулері – Президент Ресейді, ал тағы біреулері Қытайды алдаусырататынын көреді. Бірақ ең бастысы, бәрі оның өздеріне жақсы ниетте деп санаса болды. Бұл ішкі жағдайды бақылауда ұстауға және маневр жасау еркіндігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Тағы да айтып өткенімдей, Президент Тоқаевтың Президент Назарбаев сияқты саяси тәжірибесі жоқ. Тұңғыш президент Тәуелсіздіктің бастауында тұрғаны, сонымен қатар Еуразиялық интеграцияны белсенді ілгерілеткені, ШЫҰ бастамашыларының бірі болғаны, Қытаймен көптеген мәселелерді реттегені баршаның есінде. Сондықтан, бірінші Президентке мұның бәрін қайталап жатудың қажеті болмады. Оның істері оның келбетін айқындады.

Президент Тоқаев бұл тәжірибеден қайтадан өтуде. Ол бұрын болған көптеген нәрселерді қайталай отырып, бағытымызды тағы да атап өтуде. Бірақ ол бұл туралы алғаш рет айтқандықтан, жаңалық болып көрінгендіктен, бұл жүйкеге әсер тудырады. Бірақ мен бағытымыздың ұлттық немесе ресейшіл бағытта өзгеріп жатқанын көрмеймін. Сонымен қатар, орыс мәселесінің тақырыбы ботқа болып кетті.

Шыбындарды еттен ажырату керек

Бізде орыс тіліне деген қарым-қатынас тақырыбы бар, Қазақстандағы қазақтар мен орыстар арасындағы қарым-қатынас тақырыбы бар, бірлескен тарихтың бұрынғы тарихи фактілеріне деген қарым-қатынас тақырыбы бар және Ресейге мемлекет ретіндегі қарым-қатынас тақырыбы бар. Бізде бұл ұғымдардың бәрі бір топқа араласып кеткен. Бірақ іс жүзінде бұл мүлдем әртүрлі мәселелер.

Дәл осылайша, орыс тілі мәселесі орыс-қазақтың өзара әрекеттесу мәселесі емес, орыс тілді және қазақ тілді азаматтардың қарым-қатынасы мәселесі.

Тарихқа қатысты да дәл осылай айтуға болады. Ұзақ уақыт бойы оқытылған тарихта идеологияның өте үлкен элементі болды. Әдетте, одан барлық ұнамсыз жерлері алынып тасталды. Қазір белгілі бір оқиғаларды қайта бағалау жүріп жатыр, өкінішке орай, оны көбінесе жүзеге асыратын мамандар емес. Ал қазір бізде қалаған адамның бәрі тарихшылар болып кетті.

Сондықтан кез-келген фактіні мұқият зерделеу керек. Қазір Қазақстан өзінің жаңа тарихын құруда, кейбір фактілерді қайта жазуда. Бұл процесті тарихты қайта қарау деп атауға болады. Және ол бәріне қолдау көрсетпейді. Бірақ мұндай процестер посткеңестік кеңістікте жүріп жатыр. Тарихты барлығы қайта жазуда. Бұл жағдайда Ресейдің өзі бағыт беруде.

Бірақ мәселе мынада, Ресейде оны қайта қарауға деген көзқарас бөлек те, ал басқа республикаларда да солай жасалса, көзқарас мүлдем басқаша. Сондықтан процесс тым саясаттандырылады. Бұл болашақта белгілі бір қиындықты тудырады.

Қазақстандық көпвекторлыққа келетін болсақ, Ресей біздің ірі сауда серіктесіміз және одан да бұрын ірі инвесторымыз болып табылатындығын ескере отырып, мұндай маневрлер Мәскеудің наразылығын тудыратыны түсінікті.

Бірақ Қазақстанға тиімді болғаны Ресейге әрдайым тиімді емес және керісінше. Әрине, қазақстандық саясатты тек Ресейдің мүдделерімен өлшеуге ешкім ниетті емес. Бірақ сонымен бірге оның мүдделерін мүлдем елемеуге болмайды.

Ең бастысы – ешкімді ренжітпеу

Бір жағынан, патриоттар мемлекеттік тіл үшін барынша артықшылықтар жасауды талап етеді. Бірақ тұрғындар бұған біржақты қарайды, өйткені көпшілігі орыс тілді болып табылады – бүкіл жерде орыс тілін пайдалану қиындық туғызбайды.

Сонымен бірге, халықтың басым демесек те, аз емес, бір бөлігі бар екені түсінікті — олар мәселені қазақ тілінің пайдасына біржақты шешуді талап етеді.

Билік сонымен бірге националдардың Конституциялық нормалары мен талаптарын ескеруі керек, бірақ сонымен бірге елімізде көп тілділік шын мәнінде мүмкін емес екенін жақсы түсінеді.

Сондықтан президент біздің барлық күшімізбен үйренетін мемлекеттік тіліміз бар екенін, бірақ мәртебесі күмән тудырмайтын ұлтаралық қатынас тілі де бар екенін айтады. Яғни, мемлекет үшін бұл формада қайшылықтар жоқ және ол бұл тақырыптардың ешқайсысын алға қоймайды.

Егер қандай да бір маневр жасалатын болса, бұл бірден жағдайды шиеленістіріп жібереді.
Сондықтан билік ұлттық құрылым тақырыптарын белгілі бір шеңбермен шектеуге тырысады, бұл бірінші кезекте оның өзіне қиындық туғызбайды.

Егер Мемлекет басшысы Ұлттық риториканы немесе тек интернационалдық риториканы қолдаса, бұл қоғамда алауыздық тудыратынын барлығы жақсы түсінеді. Сондықтан мемлекет нақтылық пен айқындылықтан аулақ болуға тырысады.

Бірақ

соңғы кездері “националдар” даулы болып жүр, сондықтан мемлекет халықтар достығы туралы жиі айтпауға тырысады

Бірақ мемлекет тарапынан “националдарға” бағытталған екіұшты сөздер де байқалмайды. Мұнда біраз парадокс жасырылған. Бірақ, шын мәнінде, мемлекет тіл саясатынан бірдеңе шығаруды ойламайды.

Тілдік жалғандық

Бізде тілді дамытудың бірнеше миллиардтық бағдарламалары іске асырылды. Есептер мен анықтамалар бойынша көптеген әдебиеттер, сөздіктер шығарылды, бағдарламалар әзірленді. Бірақ факті бойынша банкоматтарға немесе ХҚКО-ға жүгінудің қарапайым статистикасы халықтың орыс тілін артық көретінін көрсетеді.

Ал қазақтар халықтың көпшілігін құраса, олар да орыс тілін белсенді қолданады және екі тілділікті бір тілділікке ауыстырғылары келмейді.

Яғни, мемлекеттік тіл саясаты белгілі бір сәтте өзінің тиімділігін жоғалтты және кез-келген басқа да мемлекеттік бағдарламалар сияқты негізінен жалған есеп беру және жалған көрсеткіштер арқылы жүзеге асырылады. Бұл экономикада да, мемлекеттік құрылыста да, тіл мәселесінде де байқалады.

Мемлекет шығармашылық интеллигенция танымал шығармаларды мемлекеттік тілде шығаруды ойламайтынын (30 жыл ішінде болмаған және әлі де жоқ), филологиялық қауымдастық оңтайлы латын әліпбиін де, оқу бағдарламаларын да жасай алмайтындығын түсінді.

Не істесең де, алға баспайды

Осыған орай, артық әңгіме болмауы үшін қаржыландыруды жалғастыру керек, бірақ тілдік бағдарламаның тиімді орындалуын талап ету мағынасыз. Парадигманы өзгерту керек сияқты. Бірақ бұл тағы да саяси мәселе, ал мемлекет онымен айналыспауды жөн көреді.

Мен жақында дүкендер, дәріханалар, қоғамдық көлік, дәмханаларға арналған тақырыптық плакат-сөздіктерді жаппай іліп қоюды ұсындым, сонда орыс тілділер қазақ тілінде, ал қазақ тілділер орыс тілінде сөздік қорын молайтады.

Бірден дау басталды, олар бұл тілді шеттету дейді. Бірақ біз ағылшын тілін бірден Шекспирден үйренбейміз ғой. Алайда мұнда: Абай қайда, “Рухани жаңғыру” қайда дейміз? Классиктер мен ауызекі сөйлеуді бірден жоғары деңгейде енгізу керек. Бірақ бұл күлкілі емес пе.

Кез келген саналы адамға қазақ тілінің жанашырлары әзірлеген барлық тілдік бағдарламалар ешқандай нәтиже бермегені түсінікті. Мемлекет те мұны жақсы түсінеді. Сондықтан бір амалын жасау керек кез туындайды, бірақ қандай қадам болмасын жағдайды жақсартпайды.

Серіктестер жаңалықтары
© «365 Info», 2014–2024 info@365info.kz, +7 (727) 350-61-36
050013, ҚР, Алматы қ., «Керемет» ықшамауданы, 7 үй, 39 корпус, 472 кеңсе
Қате байқасаңыз, оны белгілеп Ctrl+Enter басыңыз