Болашақ барда өткеннің есебі кімге керек? – Әшімбаев

Тапсырмалар 2020 жылғы президенттік Жолдаудан басталады. 9 айдан кейін Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі жаңа стратегиялық құжаттарды “дүниеге әкелді”. Оларды 2021 жылғы 1 шілдеде реформалар жөніндегі Жоғары Кеңестің кезекті отырысында агенттік төрағасы Қайрат Келімбетов таныстырды.

Мемлекет басшысы “ұлттық жобаларды іске асырудың пайдасы біздің азаматтарымыздың әл-ауқатын қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс” деп атап өтіп, ұлттық жобаларды іске асыруға бөлінетін қаражаттың жұмсалуын бақылауды қамтамасыз етуді тапсырды. Олардың барлығы қазақстандықтарға жақсы таныс, себебі бұрын мемлекеттік бағдарламалар мәртебесіне ие болған:

• «Салауатты ұлт» әр азамат үшін сапалы және қолжетімді денсаулық сақтау»;
• «Білімді ұлт» сапалы білім беру»;
• «Ұлттық рухани жаңғыру»;
• “Цифрландыру, ғылым және инновация есебінен технологиялық серпіліс”;
• Кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі ұлттық жоба;
• “Қуатты өңірлер — ел дамуының драйвері”;
• “Қазақстандықтардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған тұрақты экономикалық өсу”;
• “Жасыл Қазақстан”;
• Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі ұлттық жоба;
• “Қауіпсіз ел”.

Уәде етілгенді көп жыл күтеді

Саясаттанушы Данияр Әшімбаев ұлттық жобаларды шенеуніктерге сеніп тапсырудан бұрын, бұрын қабылданған мемлекеттік бағдарламаларды қаншалықты іске асырғаны туралы сұрау керек деп есептейді.

— Осыған ұқсас мемлекеттік бағдарламалар Кеңес заманында да болған. Ол кезде бір жылға жоспар жасалып, мемлекеттен ақша бөлінген.

Бір үлкен айырмашылық — ол кезде жоспарды іске асыру және бюджетті игеру үшін қатаң есеп берілетін

Ал қазір ондаған Мемлекеттік бағдарламалар бойынша есептілік жоқ және 90-шы жылдардан бастап ешқашан болған емес. Сонымен қатар, қазіргі мемлекеттік бағдарламалардың бюджеті триллион теңгеге дейін шығыстарды көздейді.

— Бір ерекшелік болған сияқты еді ғой. Үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың бірінші бесжылдығы бойынша есеп беруге тырысты.

— Сол ғана. Осы себепке байланысты есеп комитеті ара-тұра бас көтеріп қояды. Қылмыстық істер де қозғалып жатады. Сондай-ақ Мемлекет басшысы мен сарапшылардың сынын естіп жатамыз. Бірақ тұтастай алғанда, бірде-бір мемлекеттік бағдарлама бойынша іске асыру нәтижелері туралы толық ақпарат жоқ. Бір мемлекеттік бағдарлама аяқтала салысымен келесі бағдарлама қабылданады.

Бағдарлама төлқұжатына сүйенсек, есеп берудің бір түрі бар — Президент Әкімшілігіне. Пресс-релиз де, брифинг те талап етілмейді.

Президент мемлекеттік бағдарламаларды бекіту функциясын Үкіметке тапсырды. Ол оларды жаңа редакцияда қайта бекітті. Олар ара-тұра кейбір көрсеткіштерді түзетеді, бірақ біз ешқандай маңызды мониторинг көрмедік. Бәлкім, олардың жүзеге асуын қадағалайтын ведомствоаралық сот процестері бар шығар, бірақ бұл аса жарияланбайды.

Сондықтан, жеке осы мемлекеттік бағдарламалар жүйесіне сыни көзқарастамын. Біз “Цифрлық Қазақстанды” қанша жыл жүзеге асырдық? Ал кейін “Сбермен” келісім жасалады да, Цифрлық даму министрі Бағдат Мусин барлық алдыңғы платформалар нашар дейді.

Ыңғайлы көрсеткіштер

— Егер бәрі нашар болса, неге осы уақытқа дейін мемлекет ойластырылған жүйеге көшкен жоқ?

— Президент Ұлттық жобалар жүйесін бекітуді ұсынды. Яғни, Мемлекет басшысы ұлттық басымдықтар нақты жазылған бірыңғай ұлттық даму жоспарын бекітеді. Бұл жобаларға Үкімет Ұлттық жоспарларды бекітеді. Олар зиянды мемлекеттік бағдарламаларды алмастыруы тиіс.

Осы жобалардың барлығы керемет әрі қызықты екендігі туралы көп айтуға болады, бірақ олардың ешқайсы әлі жарияланған жоқ

Олар бұрынғыдай сол министрліктердің ішінде әзірленді. Менің білуімше, тіпті қоғамдық кеңестер де осы Ұлттық жоспарларды талқылауға қатысқан жоқ.

— Яғни бәрі сол қалпы, тек атауы өзгерді ме?

— Иә, шын мәнінде солай. Сонымен қатар, қол жеткізуді талап ететін көрсеткіштер мөлшері азайды. Олар ыңғайлы және қарапайым бола бастады. Мысалы, денсаулық сақтауды дамыту жоспары орташа өмір сүру ұзақтығын арттыруды қамтиды. Бұл статистикалық көрсеткіш, оны қалағаныңызша есептеуге болады. Әлеуметтік инфрақұрылымның дамуы, оның сапасы мен жайлылығы жалпы негізде жазылған.

Өздері автор, өздері бақылаушылар

— 2021 жылдың басында президент мемлекеттік басқаруды дамыту тұжырымдамасын бекітті. Мемлекеттік қызметшілердің қызметін өзгерістер теориясына сәйкес бағалау керек. Ол қандай теория? Оны қалай өткізу қажет?Көптеген адам мұны Интернеттен де көрмегеніне сенімдімін.

Мемлекеттік шенеуніктер өздері үшін тапсырмалар жазып, бағалау критерийлерін өздері белгілеп, өздері бекітіп, жүзеге асыратын тәсіл өте ыңғайлы

Негізінде мониторинг Стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі Агенттікке жүктелді. Бірақ мен Қайрат Келімбетовтің Үкімет пен реформалар жөніндегі Жоғарғы Кеңестің отырысында сөйлеген сөзінен басқа, бұл туралы бір жерде айтылғанын байқамадым. Бірақ бұл маңызды ғой — мониторинг жүйесі қандай болады? Мұны Ұлттық статистика бюросы бағалайтын шығар, алайда қазір олар халық санағымен кідіріп жатыр.

Мемлекеттік бағдарламаларға сараптамалық және қоғамдық қолдау қажеттігі бірнеше рет ұсынылды

Мәжілісте оларды іске асыру туралы жылына бір рет немесе жарты жылда бір рет тыңдауды енгізейік. Бұл ұлттық жобаларға да қатысты. Техникалық жағынан айтарлықтай айырмашылық жоқ. Олар бірнеше ай бойы жасалды, сондықтан оларды жұртшылықпен талқылауға уақыт болды.

Теориялық тұрғыдан бәрі жақсы

— Шын мәнінде, ұлттық жобалардың мазмұны мемлекеттік бағдарламаларда  қалай да аталады. 12 қазанда АӨК дамытудың 2021-2025 жылдарға арналған Ұлттық жоспары қабылданды. Бәлкім біз өлген бағдарламаларға екінші дем беріп жатқан шығармыз?

— АӨК, “Нұрлы жол”, “Нұрлы жер”, индустриялық-инновациялық даму, өңірлерді, тілдерді дамыту бағдарламалары, “Цифрлық Қазақстан” сияқты алдыңғы Мемлекеттік бағдарламалар қалай іске асырылды?

Әзірлеушілер мемлекеттік бағдарламалардың орнына ұлттық жобаларды ойлап тапты. Сірә, біз статистикалық алаяқтықты және кез-келген әрекет жақсы нәтиже болып саналатын көрсеткіштерді көреміз.

Салыстырмалы түрде айтсақ, реформалар жөніндегі Жоғарғы Кеңес осы ұлттық құжаттардың барлығын мақұлдады. Бірақ ол Үкімет шенеуніктерінен, оған қоса Президент жанындағы агенттіктердің төрағаларынан, “Атамекен” өкілдері мен Сума Чакрабарти мырзадан тұрады. Яғни, Үкімет Ұлттық жобаларды өз ішінде бекітті. Оларды жалпы талқылауға шығаруға не кедергі болды? Тыңдау өткізуге. Сондықтан оларды “Атамекен” алаңында да талқылаған жоқ. Осы ұлттық жобаларды әзірлеу бойынша жұмыс топтарында кімдер болды? Сол шенеуніктер мен квазимемлекеттік сектор менеджерлері. Сондықтан қазір сарапшылардан осы ұлттық жобаларды мадақтауды “сұрайды”. Нені мадақтау керек? Олардың дайындығына ешкім қатыспаған болса.

Теориялық тұрғыдан жоспарлар амбицияға толы деп айтуға болады, бірақ бізде барлық жоспарлар амбицияға толы. Бірақ одан не пайда?

Жоспарлау жүйесін жеңілдету идеясы жақсы болуы мүмкін. Бірақ соңында бәрі ресми түрде жасалды. Қасым-Жомарт Кемелұлы Мемлекеттік аппарат басшыларының институционалды жадының жоқтығы туралы бірнеше рет айтқан болатын. Міне, біз көріп отырмыз, ол.

Бақылау мен мониторинг жоқ, ал заңдар үнемі өзгеріп отырады, ведомстволар қайта құрылады. Министрлер тұрақты отырғанымен, олардың орынбасарлары жиі өзгереді. Мемлекеттік компаниялар жекешелендіріледі немесе қайта ұйымдастырылады. Нәтижесінде, бағдарламалар бар сияқты, бірақ оларды кім және қалай жүзеге асыруда, қандай күйде, ешкім білмейді.