Күшті су саясатының уақыты

Су тапшылығы күшейе түсуде

Экология, геология және табиғи ресурстар министрі Серікқали Брекешевтің су саласын дамыту туралы баяндамасын тыңдаған мемлекет басшысы Орталық Азиядағы су ресурстарының тапшылығы қарқынды түрде ушығып, жаһандық проблемаға айналғанын еске салды.

Жыл бойғы қар жамылғысы осы таулардың жоғарғы бөліктеріне қарай шегініп барады, ғалымдар алдағы екі онжылдықта қар сызығының одан да күрт шегінуін күтуде, деп атап өтті Қасым-Жомарт Тоқаев.

Бұл ретте судың сыртқы ағынының қысқаруы оны тиімсіз пайдалану проблемаларымен күрделене түседі. Сондықтан, мемлекет басшысының пікірінше, су ресурстарының жай-күйіне мемлекеттік мониторингті күшейту қажет. Оның мәліметінше, қазір су ағындары мен су қоймаларының су режимін зерттеу үшін барлығы 310 гидрологиялық бекет жұмыс істейді, қажетті 800-ге, толыққанды мемлекеттік су кадастры жоқ.

Ал бұл су ресурстарының сандық және сапалық жай-күйіне мониторинг жүргізуге және экономика салаларын сумен қамтамасыз етудің дұрыс теңгеріміне ие болуға мүмкіндік бермейді. Су пайдалану саласындағы ведомствоаралық үйлестіру әлсіз, Су шаруашылығы инфрақұрылымы әртүрлі мемлекеттік органдардың қарауында, бұл су ресурстарына қатысты тиімді саясат жүргізуді қиындатады.

Мемлекет басшысы 2015 жылы премьер-министрдің бірінші орынбасары жанынан құрылған, тек бір рет қана отырыс өткізген су кеңесі туралы және Қазақстанның трансшекаралық өзендерді су бөлу жөніндегі әлсіз келіссөз позициясы туралы еске салды.

“Күшті ішкі су саясатынсыз көрші елдермен тиімді су дипломатиясын құру мүмкін емес”, —

деп атап өтті Қазақстан президенті.

Су құбырлары ауылдарға созылуда

Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің (ЭГТРМ) сайтында 5 мамырда өткен реформалар жөніндегі Жоғары Кеңестің отырысы және онда министр Серікқали Брекешевтің сөйлеген сөзі туралы ақпарат жоқ. Алайда есесіне 4 мамыр қарсаңында өткен үкімет отырысындағы баяндамасының тезистерімен  танысуға болады, онда қалалық және ауылдық елді мекендерді сумен жабдықтау мәселелері қаралды.

Брекешев мырзаның айтуынша, халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету оның министрлігінің басым міндеттерінің бірі болып табылады. Су кодексіне сәйкес, оған елді мекендердің шекарасына дейін сумен жабдықтау және топтық су құбырларын салу және қайта жаңарту бойынша бюджеттік бағдарлама әкімшісі өкілеттігі берілген.

Жалпы алғанда, қазіргі уақытта елімізде ұзындығы 15,5 мың км 76 топтық су құбыры бар, оның ішінде республикалық меншікте ұзындығы 13,4 мың км 39 топтық су құбыры бар, олар 655 ауылдық елді мекендегі 1,4 млн адамды ауыз сумен қамтамасыз етеді.

Өткен жылы Ақмола, Қарағанды және Солтүстік Қазақстан облыстарында топтық су таратқыштарды салу және реконструкциялау бойынша бес нысан пайдалануға берілді. Тестілік режимде сапалы ауыз су Ақтөбе, Қарағанды және Қызылорда облыстарындағы үш нысан бойынша беріледі.

Нәтижесінде 800 км желі салынды, 5,8 мың адам тұратын бес ауылдық елді мекен сапалы ауыз суға қол жеткізді, жалпы 203 мың халқы бар 51 ауылдық елді мекенде және үш қалада (Сәтбаев, Макинск және ішінара Жезқазған) сумен жабдықтау жақсарды.

Ағымдағы жылы Эскулинск су тартқышын пайдалануға беру жоспарланған. Алматы, Атырау, Қарағанды, Қызылорда, Маңғыстау және Солтүстік Қазақстан облыстарында топтық су құбырларын салу және реконструкциялау бойынша 18 нысанды іске асыруға 6,1 млрд теңге көлемінде қаражат бөлінді. Жұмыстарды аяқтау мерзімі — 2023-2024 жылдар. Бұл 458 мың адам тұратын 158 ауылдық елді мекенді сумен жабдықтауды жақсартуға мүмкіндік береді.

2025 жылға дейін “Қуатты өңірлер – ел дамуының драйвері” ұлттық жобасы аясында жалпы құны 33 млрд теңге болатын тоғыз топтық су құбырын салу және реконструкциялау жоспарлануда. Шамамен 1,2 мың км топтық су құбырларын салу нәтижесінде 2025 жылға қарай 41 ауылдық елді мекенді (22,3 мың адам) сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету және осындай 52 пунктті (33 мың адам) сумен жабдықтауды жақсарту жоспарлануда.

Суды ысырап ету — елдің дамуы үшін қатер

Өткен қыстың соңғы күні ЭГТРМ алқасында 2021 жылдың қорытындысы және 2022 жылға арналған жоспарлар бойынша су саласының дамуы туралы вице-министр Серік Қожаниязов баяндама жасады. Ол Қазақстанның трансшекаралық ағындарға байланысты екенін, сондықтан шектес елдермен өзара тиімді ынтымақтастық елдің су қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі факторы болып табылатынын атап өтті.

Оның деректері бойынша трансшекаралық ағынға неғұрлым тәуелді Арал-Сырдария, Жайық-Каспий және Шу-Талас бассейндері болып табылады. Сырдария өзенінің бассейні бойынша Өзбекстанмен бірлесіп Қырғызстан және Тәжікстанмен электр энергиясымен тауар алмасу жүзеге асырылады, бұл Тоқтоғұл және “Бахри-Точик” су қоймаларынан қосымша су ағызуды қамтамасыз етеді.

Қырғызстанмен Орта Тоқой және Киров су қоймаларының жұмыс режимдерін, сондай-ақ Шу және Талас өзендерінің бассейндерінде мемлекетаралық пайдалану арналары бойынша су беру кестелерін бекіту бойынша жұмыстар жүргізілуде. 2021-2024 жылдарға арналған Жайық трансшекаралық өзені бассейнінің экожүйесін сақтау және қалпына келтіру жөніндегі Қазақстан-Ресей ынтымақтастығының бағдарламасы іске асырылуда.

Сондай-ақ, мемлекет басшысының су қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі тапсырмасына сәйкес мемлекеттік су саясатын іске асырудың негізгі тәсілдері әзірленуде. Олар келіссөздер процестеріндегі Қазақстанның ұстанымын күшейтуді, су ресурстары комитеті мен оның бассейндік инспекцияларының кадрлық әлеуетін нығайтуды көздейді.

Өткен жылы 1 050 км суару каналы қайта құрылды. Бұл 78 мың гектарды қалпына келтіруге және 13 мың гектар суармалы жерді сумен қамтамасыз етуді жақсартуға мүмкіндік берді. Арналардағы алты мыңға жуық гидротехникалық құрылыстар реконструкцияланды, тік дренаждың 95 ұңғымасы қалпына келтірілді, 16 канал цифрландырылды. Қабылданған шаралардың нәтижесінде су шығыны 273 млн текше метрге қысқарды.

Вице-министрдің пікірінше, 2022 жылғы вегетация күрделі жағдайда өтеді. Вегетациялық кезеңге дайындық шеңберінде жамбыл, Түркістан, Қызылорда және Алматы облыстарындағы басқа министрліктер, Су шаруашылығы ұйымдары мен фермерлер өкілдерінің қатысуымен көшпелі кеңестер өткізілді.

Өткізілген кеңестердің қорытындысы бойынша әрбір облыс бойынша әкімдіктер мен фермерлерге ұсынымдар, сондай-ақ бассейндік инспекциялар мен “Қазсушар” РМК-ға фермерлерді суармалы сумен тұрақты қамтамасыз ету бойынша қосымша шаралар қабылдау жөнінде тапсырмалар берілді.

Экология министрлігі “Жасыл Қазақстан” ұлттық жобасын іске асыруда, оның шеңберінде 2025 жылға қарай төрт текше километрде суару кезіндегі шығынды азайту және өнеркәсіпте таза су алу көлемін 1,3 текше км азайту бойынша жұмыс жүргізілуде.

Қожаниязов мырзаның деректері бойынша министрліктің биылғы жылға арналған жоспарында Шығыс Қазақстан облысындағы үш авариялық су қоймасын (Үйдине, Шар, Қарғыба) қалпына келтіру бар. Жаңа су қоймаларын салу аясында 2025 жылға дейін Қызылорда облысында Қараөзек су қоймасының құрылысы басталады. Бұдан басқа, бес су қоймасын — Ақмола — 1, Жамбыл — 3, Батыс Қазақстан – 1 салу үшін жобалау-сметалық құжаттама әзірлеу аяқталады.

Шамамен 1 720 км магистральдық және шаруашылықаралық арналарды қайта жаңарту жоспарлануда. Бұл 80 мың га жерді қалпына келтіруге және 24 мың га суармалы жерде сумен қамтамасыз етуді жақсартуға мүмкіндік береді.

Сондай-ақ, арналарда шамамен 14 мың Гидротехникалық құрылыс қалпына келтіріліп, 676 км коллектор реконструкцияланады, 23 арна цифрландырылады. Осының барлығы жыл сайынғы су шығынын 458 млн текше метрге қысқартуға мүмкіндік береді.

Қарағанды, Қызылорда және Солтүстік Қазақстан облыстарында ұзындығы 194 км топтық су құбырларын салу мен реконструкциялаудың бес жобасы бойынша жұмыс жүргізілуде. Оларды іске асыру халқының саны 300 мыңнан асатын 94 ауылдық елді мекенде сумен қамтамасыз етуді жақсартуға мүмкіндік береді.

11 наурызда министрліктің алқа мәжілісінде сөз сөйлегеннен кейін Қожаниязов мырза журналистер мен су саласының мамандары үшін баспасөз конференциясын өткізді. Ол вегетациялық кезеңде өзен ағынын 50%-ға дейін қамтамасыз ететін мұздық ағынының төмендеуін және жаһандық жылынудың әсерінен өзен ағындарындағы ылғалдың булануының жоғарылауын еске салды.

Вице-министр суды, әсіресе ауыл шаруашылығында, ысырапшылықпен пайдалану проблемасын көтерді. Оның мәліметінше, Қазақстан экономикасына Ресей мен АҚШ-қа қарағанда ЖІӨ-нің бір долларына үш есе және Австралиямен салыстырғанда алты есе көп су қажет. Бұл су тапшылығынан Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму қарқынының төмендеуінің нақты тәуекелі бар екенін білдіреді.

Еліміздің су саласындағы ахуалды жақсарту үшін қабылданып жатқан шаралардың ішінде вице-министр бірінші кезекте су ресурстарын басқару жүйесін одан әрі дамыту тұжырымдамасының жобасын әзірлеуді атап өтті. Оның негізгі мақсаты — халықтың, қоршаған ортаның және экономика салаларының суға деген өскелең қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жағдай жасау, Су ресурстарының болжамды тапшылығы жағдайында су ресурстарын тиімді басқаруды және суға сұранысты қамтамасыз ету.

Осы мақсатқа жету үшін тұжырымдамада келесі міндеттер қойылған:

1. Елдің су-ресурстық әлеуетін сақтау

2. Трансшекаралық су ағындарын басқару және пайдалану кезінде Қазақстан мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ету

3. Су заңнамасын жетілдіру

4. Суды пайдалану тиімділігін арттыру, экономикалық негізделген тарифтерге көшу, су үнемдеу технологияларын белсенді енгізу, Қайта және айналмалы сумен жабдықтау есебінен суды қайтарымсыз пайдалану көлемін азайту

5. Гидротехникалық құрылыстарды басқару, су ресурстарын бөлу, есепке алу және мониторингтеу жүйелерін цифрландыруды және автоматтандыруды енгізу

6. Гидротехникалық құрылыстар мен суару желілерін қалпына келтіру және жаңғырту, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, суару жүйелеріндегі су ысырабын азайту

7. Су ресурстары және су шаруашылығы проблемалары жөніндегі ғылыми орталықты құра отырып, ғылыми әлеуетті дамыту

8. Су шаруашылығы үшін кадрларды даярлау және олардың біліктілігін арттыру жүйесін жетілдіру

9. Су пайдаланушылар мен қоғамның су ресурстарын және суға сұранысты басқаруға қатысуын қамтамасыз ету

Соңында — мемлекет басшысы атап өткен су кеңесі туралы. МЭГПР сайтындағы ақпараттан белгілі болғандай, оның алғашқы отырысы 11 наурызда премьер-министр Әлихан Смайыловтың төрағалығымен үкіметте өтті.

Қырғызстанмен электр энергиясымен тауар алмасу және Қазақстанның оңтүстік өңірлерін сумен қамтамасыз ету мәселелері қаралды. Премьер-министр атап өткендей, оларды су ресурстарымен қамтамасыз ету басымдыққа ие және үкіметтің ерекше бақылауында.