Қолма-қол ақша жетіспейді – Ұлттық банк неге үнсіз?

Осылайша, соңғы баспасөз хабарламасында ақпан айында карточкалар бойынша транзакциялар санының 9%-ға 387,8 млн-ға дейін өсуі туралы айтылған, бұл ретте жалпы сома 12%-ға 5,5 трлн теңгеге дейін өсті.

Қазақстандық эмитенттердің төлем карточкаларын пайдалану операцияларының жалпы құрылымында қолма-қол ақшасыз төлем операцияларының үлесі 94,4%-ды (366,2 млн транзакция) құрады. Осы кезеңде операциялардың жалпы көлемі 74,2% (4,1 трлн теңге) болды.

Осылайша, карточкалардан қолма-қол ақша алу операциялары қазір аз бөлігін құрайды. Әрине, бұл қолма-қол ақшасыз төлемдерге көшу және Ұлттық Банктің екінші деңгейдегі банктермен және олардың корпоративтік клиенттерімен бірге қолма-қол ақшаға деген қызығушылығын төмендету тұрғысында отандық жетістіктерге қатысты эйфорияға негіз береді. Сонымен қатар, қолма-қол ақшамен операциялар (инкассация, қайта есептеу, сақтау) қазір сауда және басқа кәсіпорындар үшін қымбатқа түсті.

Ресей шаралар қабылдауда

Бірақ Ұлттық Банктен айырмашылығы, ресейлік Орталық банкте қолма-қол ақшасыз төлемдер саласының кеңеюінен эйфория жоқ. Онда халық пен бизнестің едәуір бөлігі әлі де қолма-қол ақшамен жұмыс істейді дейді.

Ресейде тіпті осы тақырыпта стратегиялық құжат дайындалды. Ол “2021-2025 жылдарға арналған қолма-қол ақша айналымын дамытудың негізгі бағыттары” деп аталады. Онда аталып өткендей,

шындығында айналым қолма-қол ақша көлемі төмендемейді,

соңғы уақытта көптеген елде банктік депозиттер бойынша мөлшерлемелердің төмендеуі және коронавирустық пандемия ықпал етті.

Орталық банк

қолма-қол ақша кем дегенде алдағы онжылдықта экономикалық айналымда және адамдардың өмірінде елеулі рөлін сақтап қалады деген пікірде.

Ресейде соңғы бес жылда қолма-қол ақшаға сұраныс жыл сайын орташа есеппен 0,5 трлн рубльге өсті. (0,3-тен 0,9 трлн рубль). Нәтижесінде айналыстағы қолма-қол ақша көлемі 57,5%-ға артты.

Ал 2020 жылы айналысқа 2,8 трлн рубль көлемінде рекордтық сома шығарылды. Ресейліктердің 2020 жылы қолма-қол ақшаға артық сұранысы 2 трлн рубльден асады деп бағаланады. Орталық банк халықтың жинақ ақшасындағы қолма-қол ақша үлесінің өскенін атап өтті.

Орталық банк не істемек

Негізгі бағыттарда қолма-қол ақшаның бірегей сипаттамалары ретінде мыналар келтіріледі:

• арнайы инфрақұрылымнан тәуелсіздік. Бұл кез келген жағдайда, оның ішінде интернет желісіне қол жетімділік болмаған кезде және электр қуаты өшкенде пайдалану мүмкіндігін білдіреді;
• жекелеген әлеуметтік топтар тарапынан сұраныс. Қолма-қол ақшаны егде жастағы адамдар, ауыл тұрғындары, еңбек мигранттары, нашар көретін азаматтар және т. б. қолданады.

Қолма-қол ақшасыз есептесе алмайтын Ресей тұрғындарының үлесі 55% деңгейінде бағаланады. Бұл ретте қолма-қол ақшаның едәуір бөлігі Орталық банк бөлімшелерінің кассаларына қайтарылмайды. 2020 жылы олар арқылы өтетін қолма-қол ақша айналымы 2016 жылмен салыстырғанда 26,5%-ға қысқарды. Келесі бесжылдықта оның одан әрі 10%-ға төмендеуі күтілуде.

Орталық банктің алдағы бесжылдыққа арналған қолма-қол ақша айналымын (ҚАА) дамыту жөніндегі шаралары арасында бірінші кезекте рубльдік банкноттардың сапасын, қорғалуын және ұзақ мерзімділігін арттыруға назар аударылады. Сонымен, 2016-2018 жылдары банкноттарды лактау жүйесінің тиімділігі сыналды және қазір номиналы 100 және 200 рубль болатын лакталған банкноттар айналысқа шығарылды.

Алдағы жылдары лактау басқа номиналдардың вексельдеріне де жетеді деп болжанады. Орталық банк сонымен қатар несие ұйымдарын өзіне тиесілі қолма-қол ақшамен жұмыс істеуге шақыруға ниетті.

Ол үшін мұндай ұйымдарда тек Орталық банк банкноттарын сақтауға арналған жеке қоймалар немесе секциялар бөлінуі тиіс. Бұл банкноттармен кез келген операциялар Ресей Банкінің рұқсатымен жүзеге асырылады және арнайы бақылауға және есепке алуға жатады.

Нәтижесінде

кредиттік ұйымдар жедел және тасымалдауға, инкассациялауға, қайта есептеуге, ресімдеуге кететін елеулі шығынсыз қолма-қол ақшамен нығайтуға жете алады

Жұмыс күнінің соңында банктер артық қолма-қол ақшаны Орталық банк ақшасы сақталатын арнайы қоймаларға және бөлімдерге ауыстыру арқылы кассалық қалдықтарды азайта алады.

Монеталарға арналған алаң

Бұдан басқа, Орталық банк өзінің қолма-қол ақшасын пайдалана отырып, клиенттерге кассалық қызмет көрсетуге қатысатын кредиттік ұйымдардың оған жарамды банкноттарды қайтарғаны үшін төлемақы енгізбекші. Мұндай төлемнің болмауына байланысты жарамды банкноттардың артық мөлшерін құрайтын несиелік ұйымдар қолма-қол ақшамен күшейту қажеттілігін сезінетін ұйымдарға тікелей берудің орнына оларды Орталық банкке тапсыруды жөн көреді.

Ресейдегі ҚАА дамуындағы тағы бір бағыт монеталармен байланысты. Орталық банкте атап өткендей, сауда, көлік, басқа кәсіпорындар мен ұйымдарда қолма-қол ақшасыз есеп айырысу нысандарының белсенді таралуы монеталарды төлем айналымына қайтару арналарын жабудың бір салдары болып табылады. Тапсыру үшін тиынға тапсырыс беретін және алатын сауда кәсіпорындары сол уақытта оны халықтан қабылдаудан бас тартады. Осылайша, олар металл ақшаны қайта есептеу және инкассациялау шығындарын азайтуға тырысады.

Қазақстанда жағдай қалай?

Ұлттық Банктің дерегі бойынша, Қазақстанда қолма-қол ақша айналымына қатысты проблемалар шиеленісе түсуде. Оның айналыстағы көлемі соңғы бес жылда, яғни 2015 жылы екі есеге жуық 1 трлн 496,6 млрд теңге, ал 2019 жылы 2 трлн 690,1 млрд теңгеге жетті.

Бұл ретте Ұлттық банктің резервтік қорларынан айналысқа шығарылған қолма-қол ақша көлемі 2019 жылы 10,3%-ға 5 трлн 847,5 млрд теңгеге алып қою көлемі 17,0%-ға 5 трлн 778,1 млрд теңгеге жетті.

2020 жылдың басында банкноттар айналыстағы қолма-қол ақшаның жалпы сомасының 98%-ын, ал айналыстағы монеталарға 2% (абсолюттік мәнде тиісінше 2,6 трлн теңге және 52,3 млрд теңге). Орташа алғанда, Қазақстан халқының жан басына шаққанда 24 теңгелік банкноттан, айналымдағы монеталардан 169 данадан келеді.

Коронавирустық пандемия кезінде монетаны төлем айналымына қайтару мәселесі айтарлықтай күшейе түсті. Егер 2019 жылы берілген монеталардың жалпы санының 63%-ы Орталық банк кассаларының айналымынан қайтарылса, 2020 жылы 46% болды. Шығындар жаңа монеталарды шығару және оларды айналымға жіберу арқылы қалпына келтірілуі керек, ал бұл операция арзан емес.

Монета ағынын оңтайландыру үшін Орталық банк монета алаңын дамытуға ниетті. Оның мақсаты – металл ақша ағындарын оны халықтан алатын ұйымдардан қажет ұйымдарға бағыттау. 2020 жылы бұл сайттың прототипі Ресейдің 8 аймағында жұмыс істеді. Содан кейін ол несиелік ұйымдардың 132 бөлімшесін қамтыды, олардың жалпы айналымы 724 миллион рубль, ал физикалық тұрғыда 909 тонна монета болды.

Бұл ретте монеталардың Ұлттық банк филиалдарының кассаларына қайтарылуының төмен деңгейіне байланысты жағдай маңызды емес. 2019 жылы айналымдағы монеталардың айналымынан алу сомасының шығаруға қатынасы 2015 жылғы 80%-бен салыстырғанда тек 8%-ды құрады.

Банкноттарға қатысты жағдай әлдеқайда жақсы, өйткені олар бойынша қайтарымдылық деңгейі соңғы жылдары орташа белгіде 94% болып тұр. Өкінішке қарай, Ұлттық Банктің Қазақстанда ҚАА дамыту бойынша қандай да бір бағдарламалық мәлімдемелердің стратегиялық құжаттарында ниеті анықталмай тұр.