Қазақстанның білім беру саласымен мен жаңа эксперименті: прогресс пе, әлде шегініс пе?

“Әрбір жоғары оқу орны өзіндік үлгідегі диплом береді. Ол дербес брендке айналады, ол үшін студенттер ұсынылатын білім беру қызметтерінің сапасына байланысты өз ақшаларымен немесе гранттарымен “дауыс береді”, — деп түсіндірді Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов. — “Осылайша,

мемлекеттік үлгідегі дипломдар болмайды

Бірақ бұл ретте білім туралы заңсыз немесе жалған құжаттарды беруге жол бермеу, оларды сериялық нөмірлер бойынша есепке алу және жүйелеу мақсатында бірыңғай негіздемелік талаптар жолға қойылатын болады”.

Оның айтуынша, ЖОО-лар үшін оқу жетістіктерін сырттай бағалау рәсімі алынып тасталды. Университеттер білім беру бағдарламаларын өздері әзірлейді.

Студенттер мен жұмыс берушілер әлі де шатасып жатыр. Министрліктің бұл эксперименті неге әкелетіні белгісіз. Ал Қазақстан жоғары оқу орындары қауымдастығының президенті Рахман Алшанов бұл шешімнің жақсы да, жаман да жақтарын көреді.

Бақылау бар, бірақ пайда жоқ

— Сіздің ойыңызша, министрліктің жоғары білім беруден алыстауының теріс салдары болмайды ма? Шынына келсек, 2020 жылы министрлік айналасында жанжал көп болды.

— Шетелдік тәжірибе жоғары оқу орындарына шамадан тыс қамқорлықтың пайдасыз екенін көрсетеді. Нарық қай жоғары оқу орындарының түлектері сұранысқа ие болатынын өзі анықтайды.

Батыстың көптеген әйгілі университеттері жеке және олардың қызметін бақылау мәселесі жоқ

Осыған байланысты біздің жоғары оқу орындарымыз да белгілі бір құқықтарға ие болды. Олар өздері жұмыс берушілермен бірлесіп бағдарламалар әзірлейтін болады. Яғни, енді олар министрліктен белгілі бір бағдарламаларға қол қоюды сұрамайды. Бұл уақытты қажет етеді. Өйткені бірнеше мың мамандық бар, ал шенеуніктер аппараты аз. ЖОО-лар өздері оқытатын болғандықтан бағдарламаны да өздері шешеді.

Рахман Алшанов

— Бағдарламаны айтпағанда мемлекет бақылаудан неге бас тартты?

— Ал нені бақылау керек? Білім беру процесі – бұл университеттің ісі. Университет өз бағдарламасына бір нәрсені қосу немесе қоспау қажет деп санайды, оны неге бақылау керек? Сосын кім бақылайды? Министрлік емес, басқа жоғары оқу орындарында жұмыс істейтін, қолы бос аға оқытушылар тексереді. Олар қандай да бір университеттің жеке қолтаңбасы мен тәсілдерін қалай бағалай алады? Университеттердің сыртқы бағасы іс жүзінде аз нәтиже береді. Сондықтан одан бас тарту туралы шешім қабылданды.

Осыған байланысты олар мемлекеттік үлгідегі дипломдардан бас тартты. Бұл әр университеттің өз брендін қалыптастыру мақсатында.

Негізінде, бұрын әр университет толтыратын жалпы форма болатын. Әрине, түлектер мен жұмыс берушілер сол форманы қалдырса деген тілек айтады — олар инновацияларға сенбейді, баспаға және қорғаныс деңгейіне үйреніп қалған. Сонымен, жаңа үлгідегі дипломдар да қорғаныс дәрежелері бар арнайы жерде басып шығарылады. Бір шектеу бар. Ол халықаралық агенттіктердің аккредитациясынан өткен жоғары оқу орындары ғана өз үлгісіндегі дипломдарды бере алады.

Оқу – қараңғылық

— Біздің жоғары оқу орындарымыз беделі мен танымалдылығы жағынан батыстың жетекші университеттерінен едәуір артта. Жұмыс берушілер белгілі бір ЖОО-ның оларға шын мәнінде жақсы даярланған мамандар әкелгенін қалай түсінеді? Бұл дипломдар шетелде бағалана ма?

— Бұл мәселеде логикалық мән болуы тиіс. Еңбек министрлігі БҒМ-мен бірлесіп ұлттық біліктілік шеңберін әзірлеуде. Оның негізінде жұмыс берушілер салалық және кәсіби стандарттарды әзірлейді. Олар белгілі бір қызметкер өз мамандығы бойынша нені білуі және істей алуы керек екенін анықтайды. Талаптарды жасайды. Кәсіби стандарттар негізінде жоғары оқу орындарында білім беру бағдарламалары жасалады, осы немесе басқа пәнді қанша сағат оқу керегі анықталады. Соңында дипломда студенттің оқудан өткендігі көрсетіледі.

ЖОО-ны бітіргеннен кейін түлек біліктілікті беру орталығынан сертификат алуы тиіс

Мұндай орталықтарды жұмыс берушілер қауымдастықтары құрады. Сонда жұмыс берушілер белгілі бір университеттердің түлектері шынымен жұмысқа дайын мамандар екенін біледі. Өкінішке қарай, дәл осы біліктілік орталықтары әлі дамымаған. Кәсіби стандарттармен де сондай проблема. Олардың 9 мың талабы бар, ал 2021 жылды ескере отырып, оның саны 900 болады. Олардың сапасы қандай? Бұл ресмилік емес, маңызды жұмыс.

“Атамекен” ұлттық палатасы жұмыс берушілермен өзара іс-қимыл арқылы ЖОО түлектерін жұмысқа орналастыруды үнемі талдап отырады. Бізде олармен мүдделер қақтығысы бар. Олар түлектерге талап қояды, бірақ бір жағынан кәсіби стандарттар жоқ.

Себебі ЖОО-лар студенттерді жұмыс берушілер әлі жетпеген заманауи жабдықта жұмыс істеуге оқытады және керісінше.

Барлығы қалыпты диалогтың болмауына байланысты. Жұмыс берушілер қандай да бір мамандықтар бойынша өз талаптарын нақтыламайды, ал нәтижесінде бітірушілер олардың талаптарына сәйкес келмейді.

Проблемалық тандем

— Мұның бәрі бір жерде тоғысты ма?

— Әлі бола қоймады. Процесс жүріп жатыр, сондықтан даулар мен пікірталастар туындайды. Университеттер жақсы жұмыс таба алатын студенттерді дайындауға қарсы емес. Ақшаны желге лақтырып, жұмыссыз жастардың армиясын құруға ешкімнің қызығушылығы жоқ.

Осыған байланысты тағы бір мәселе туындады.

Мемлекет 50 мыңнан астам грант бөледі. Бұл ретте мемлекеттік тапсырыс жұмыс берушілердің сұраныстарына сәйкес келмейді

Белгілі бір салада қанша маман қажет екендігі нақты анықталғаннан кейін, мемлекеттік ақша желге ұшпайтын болады.

— Егер жұмыс берушілер мен ЖОО-лар өздерінің бірлескен жұмыстарын соңына дейін аяқтамаса, министрлік жаңалық енгізе ме?

— Енді жоғары оқу орындары жұмыс берушілерге тікелей барып, уағдаласу құқығына ие болды.

Заңнамадағы өзгерістер, айтпақшы, тағы бір проблема тауып берді. Министрліктің жұмысқа орналастыру жөніндегі талаптары әлі шешілген жоқ. Бізден жоғары пайыз талап етіледі. Ал біз мемлекеттік тапсырыстың нақтырақ болуын талап етеміз.

Мемлекеттік ақшаға машина жасау саласына 25 мыңға жуық маман дайын, ал салаға сонша қызметкер қажет емес

Немесе биотехнологиялар бойынша: бұл мамандықтар бойынша мыңдаған грант иегерлері бар, ал ертең министрлік біз оларды оқытып, студенттер жұмыс таппағанын айтады.

Нақты мазмұны

— Олар грантты көзбен бөле ме?

— Олай емес, бірақ шамасы сол. Артта қалған экономика жағдайында осы заманға сай мамандықтар бойынша қымбат білім беру — бұл үлкен проблема. Мысалы, шетелдік техника жұмыс істейтін заманауи зауыт салғысы келеді делік. Сондықтан студенттерді “Болашақ” бағдарламасы бойынша оқуға дайындаушы елге алдын ала жіберіңіз, және өндірісті іске қосқан кезде дайын қызметкерлер елге оралады. Содан кейін біз көбіне бір елдің технологияларын қолданамыз, ал басқасымен оқытамыз.

Егер студент өзін-өзі дамыту үшін білім алғысы келсе, оны ойланып, ақылмен келсін.

Ал гранттарды болашақта өсіп келе жатқан экономикаға көмектесетін студенттер арасында бөлу керек.

Өйткені, жоғары білім саласындағы дұрыс саясат импортты алмастыруға мүмкіндік береді. Осы уақытқа дейін біз қоюландырылған сүтті импорттап келеміз. Бізде металл, сиыр және сүт жоқ па? Неліктен салалық қауымдастықтар бұл сұрақты қоймайды? Бұл құс еті мен алма әкелуге де қатысты. Біз мыңдаған тонна импорттаймыз. Иә, импортты өз өндірісімізбен алмастыруға болатын көп нәрсе бар.

ЖОО дайын, заңнамалық база бар. Барлығын нақты мазмұнмен толтыратын кез келді.

Әр мамандық бойынша егжей-тегжейлі зерттеу қажет. Бұл мамандардың тапшылығы қандай, алдағы жылдарға арналған болжамдар, оларға қойылатын талаптарды анықтау керек деген.

Егер министрлік бұны бақылап үлгермесе, ЖОО жұмыс берушілермен біріге алады. Оқу жылының ортасында кенеттен белгілі бір салада мұғалімдер жетіспейтіні анықталмаса болғаны.

Әрекеттердегі сәйкессіздік

— “Министрлік үлгермейді” дегенді қалай түсінеміз? Олар сонда не үшін керек? Кем дегенде үйлестіруі мүмкін бе?

— Бұл мәселеде үйлестіру – ортақ міндет. Министрлікте бейінді департаменттер бар. “Атамекен” ұлттық палатасы және біз бармыз. Нақты қажеттіліктен туындайтын нақты жоспар болады, көптеген проблема бірден жойылады.

— Заңнама істің нақты жағдайынан оза отырып қабылданады. ЖОО-лар академиялық еркіндікке әлі дайын емес, ал министрлік олардан алыстады.

— Білім туралы Заңның және Еңбек кодексінің, сондай-ақ мемлекеттік органдардың іс-әрекеттерінде асинхрондығы бар. Бірақ бұл мәселені шешу керек.

— БҒМ ЖОО-да тәжірибе өткізіп жатқанда, студенттер үшін ауыр салдары болмаса дейміз.

— Бұл жоғары оқу орындарының экономиканың өз мамандарына деген сұранысына қаншалықты мүдделі екенін нақты көрсетеді. Әйтпесе, олар жай ғана әрекет етпейді. Министрлік табиғи іріктеу жүйесін күшейтілген режимде іске қосты. Біз соған қарап, талдаймыз.