Қазақстандықтардың төрттен бірі экономикалық дағдарысты бастан өткеруде — әлеуметтанушы

“Қазақстан тұрғындарының бестен бір бөлігі ғана оптимистік пікірде, олар алдағы 12 айда елдің экономикалық жағдайы жақсарады деп санайды. 38%-ы өте жағымсыз көзқараста: олар жағдай жақсармайды деп санайды. Белгілі бір болжам жасауға қиналатындардың және әлі де осы белгісіздікте өмір сүретіндердің айтарлықтай үлкен үлесі (42%) барын байқап отырмыз”, – деп атап өтті зерттеу компаниясының коммерциялық директоры Мәдина Сейсенғалиева.

Тұтыну әлеуетін бағалау

“Стратегия” әлеуметтік және саяси зерттеулер қоғамдық қоры 2004 жылдан бастап қазақстандықтардың әлеуметтік-экономикалық көңіл-күйі туралы деректерді жина келеді. Жоба үйлестірушісі, әлеуметтанушы Ольга Симакова “Стратегияның” әлеуметтік бақылауларын бөлісті.

— Ольга, Nielsen Kazakhstan-дағы әріптестеріңіз қазақстандықтардың 70%-дан астамы елде экономикалық дағдарыс болып жатыр дегенге сенімді екенін анықтады. Ал сіздің зерттеулеріңіз не дейді? Мүмкін қандай да бір үрдіс бар шығар?

— Nielsen Kazakhstan зерттеуіне келетін болсақ, жарияланған мәліметтерден респонденттердің 71%-ынан осындай жауап алу үшін сұрақты қалай дәл тұжырымдағаны маған түсініксіз. Бұл дихотомиялық сұрақ болды ма, әлде реттік шкала болды ма? Мен әлі күнге дейін бірінші нұсқаға сүйенемін, оған тек “иә” және “жоқ” деп тек екі түрлі жауап беруге болады. Тиісінше, көптеген нұсқа саны шектеулі болғандықтан, олар “иә” деп таңдайды, өйткені олардан Қазақстанда экономикалық дағдарыс бар ма деп сұраған болуы мүмкін.

Ал қарапайым қарапайым адам бұдан не түсінеді? Ол үшін бұл мемлекет деңгейіндегі өндіріспен, кейбір логистикалық тізбектер мен жеткізілімдердің бұзылуымен байланысты емес екені анық.

Соған қарағанда, мұнда бұл экономикалық дағдарыстың нәтижесі ретінде әлдеқандай сезім болғаны немесе болмағаны туралы сұрақ шығар — өмір сүру деңгейінің немесе тұтынушылық мүмкіндіктердің төмендеуіне қатысты айтылған да болуы мүмкін.

Nielsen Kazakhstan-дағы әріптестеріміз тұтынушылық әлеуеттің төмендеуін негізгі индикатор ретінде қабылдады. Солайша бұл өзгерістер туралы айтқанда бұл ең сезімтал көрсеткіштердің бірі деп ұғуымыз керек. Бұл қарапайым азамат деңгейінде тікелей сезілетін нәрсе.

Біз бұл көрсеткішті әртүрлі нұсқада өлшейміз. Бірақ ішіндегі ең танымал нұсқасы — тұтынушылық әлеуетті субъективті бағалау. Біз адамнан өз кірістерін нақты санмен атауды сұрамай, оның орнына оған қанша ақша жеткілікті болатынын айтуды ұсынамыз. Жауап сан түрлі – біреуі “азық-түлікке жетпейді” десе, бірі “ұзақ мерзімді тауарларға еркін жетеді” деп жауап беріп жатады. Бұл сұрақты біз 2004 жылдан бері қойып келеміз. Тиісінше, 18 жыл ішінде лайықты база жиналды.

Бұрынғыдан өзгерек 2020

— Сіздердің деректерде не бар? Онда не айтылады?

— Кейінгі екі жыл халықтың бағасына қатты әсер етті. Салыстырып көрсек, көңіл-күйдің дәл осылай төмендеуін біз дағдарыстан кейінгі 2009 жылы ғана тіркеген екенбіз.

Жалпы, біздің кестелеріміз бойынша, егер динамикаға көз жүгіртсек, біздің қарапайым адамға дағдарыс үш рет — 2009 жылы, 2016 жылы девальвациядан кейін және 2021 жылы қатты сезілді.

Яғни, респонденттердің тікелей дағдарыс жылдарында — 2008, 2015 және 2020 жылдары бағалауы аз-кем тұрақтылық көрсетті.

Әр жолы қалпына келтіру процесі өте тез өтті, яғни бағалардың төмендеуі қысқа мерзімді болды — олар бір жыл ішінде құлап, бір жыл ішінде түзетілді.

— Сауалнамаға қатысқандардың нақты қандай көрсеткіштері мен бағалары қоғамдағы көңіл-күйдің нашарлауын көрсетті?

— 2021 жылы ұзақ мерзімді заттарды оңай сатып ала алатын топтар қатты құлдырады — 16%, ал 2020 жылғы сауалнамада олардың үлесі шамамен 30% болды. 2022 жылдың басындағы нәтижелерге сәйкес, біз бұл топтағы көңіл-күй қалпына келе бастағанын көреміз — 24%-ы ұзақ мерзімді заттарды оңай сатып ала алатынын айтып жауап берген.

Яғни бұл — бейімделу, қайта құру болды. Тұтыну құрылымы өзгерген болуы мүмкін және адамдар бұл тұрақтылықты өздері үшін белгіледі

Сондай-ақ, өте сезімтал топ — ақша азық-түлікке жетеді, бірақ киім сатуға жетпейді деп жауап беретіндер.

Бұл шартты түрде “орташа кірістерден жоғары” және “орташа кірістерден төмен” деп атауға болатын екі шекаралық топ.

2021 жылы “азық-түлікке ақша жеткілікті, бірақ киімге жетпейді” дейтін респонденттердің үлесі өсті. 2020 жылы біз 16%-ды байқасақ, 2021 жылы бұл көрсеткіш 35%-ға тең болды.

Әрине, бұл өте таңғаларлық жағдай болды, дегенмен 2021 жылы топ айтарлықтай өсті, мұнда тіпті азық-түлікке ақша жетпейді дейтіндердің саны артты.

Меминституттарға сенімнің азаюы

— Қазақстанда өмір сүру жайлы деп жауап беретіндер патриотизм эмоциясына ерік беретін шығар, бірақ көбінде жұрт мемлекетке арқа сүйемей, өздері дамуды жөн көретіндей ме?

— Мұны патриотизммен тікелей байланыстыруға болатын-болмайтынын білмеймін, өйткені 2021 жылға дейін біз мемлекеттік органдарға деген сенім төмендегенін көрдік. 2022 жылы ол қалпына келтіріліп, іс жүзінде 2018-2020 жылдарға оралды.

Бірақ біз 2020 және 2021 жылдың екінші жартысын пандемия мен карантин шараларына байланысты шартты түрде қалыпты емес деп санаймыз және енді ғана қалыпты жағдайға ораламыз

Біздің іс-шараларымыздың бірінде сарапшылардың бірі Қазақстан үшін нені қалыпты деп санауға болады және салыстыруға болатын бақылау нүктесі ретінде нені алуға болады, нашарлады ма, әлде жақсарды ма деп сұрады.
Енді біз жаңа пандемиядан кейінгі және дағдарыстан кейінгі шындық туралы әңгімелессек, біз ақпан 2020-ны анықтамалық нүкте деп санаймыз. Сонымен, карантиннің алдында біз сауалнама жүргізіп үлгерген едік, қазір біз 2021 жылғы ақпандағы сауалнамада барлық көрсеткіш төмендегініне куә болдық.

Қоғам күйі қандай болды:

• асқан мазасыздық
• денсаулық пен өмірге қауіп төндіретін қорқыныш сезімі
• мемлекеттік институттарға деген сенімнің төмендеуі
• өз болашағына сенімсіздік – олардың оптимизмін бағалау айтарлықтай төмендеді

Бірақ 2022 жылы көрсеткіштер бақылау нүктесінің көрсеткіштеріне оралады.
Қайталап атайық, ұзақ деректер сериясын қарасақ,

Қазақстандықтарда Қазақстандағы жағдайдың нашарлау сезімі 2017 жылдан бастап тіркеліп жатыр. Жыл сайын шамамен 3-5 пунктке құлдырап жатыр, осылайша барлық көрсеткіш бойынша төмендеді

2020 жылы жағдай толығымен нашарлады деп айтуға болмайды. Бірақ қоғамдағы күйзеліс бары анық.

Оптимизм шексіз емес

— Жұрт өзінің күйзеліс жағдайларын нақты қалай түсіндірді?

— Мысалы, 2020 жылдың күзіндегі жағдайға қарағанда, олар көбірек көңіл көтеруге тырысты, кейбірі дағдарысқа деп сақтап қойған қорын түгессе, содан кейін 2021 жылдың қаңтар-ақпан айларында көпшілік жағдайдың түбегейлі өзгеруін түсінді. Қазірдің өзінде бизнес айтарлықтай шығындарға ұшырады, көптеген қызметкер жалақының 50%-ын ғана алды немесе тіпті жұмыссыз демалыста болды. Көптен бері жинақталып қалған алаңдаушылық сезімі 2021 жылғы ақпандағы сауалнамада көрініс тапты.

Кейінірек не болатынын білмеймін, өйткені біздің сауалнамадан кейін Украинаның айналасындағы жағдайға және Ресей Федерациясына қарсы санкциялар шараларына байланысты жаһандық оқиғалар болды. Күзде біз тағы бір сауалнама жүргізіп, бұл оқиға қоғамдық пікірге қалай әсер ететінін көреміз.