Қазақстандықтар параны өздері қуана-қуана ұсынады — зерттеу

Сонымен қатар, отандастар шенеунік талап етпесе де “мәселені шешуді” өздері ұсынатын көрінеді.

Бұл туралы әлеуметтану ғылымдарының кандидаты Жұлдыз Дәулетбаева мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат магистрі Александр Загребин “Ауыл шаруашылығы өндірісінің мақсаттары үшін жер қатынастары саласындағы сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін төмендету” жұмысында жазған.

Зерттеудің толық мәтіні ҚСЗИ сайтында жарияланған.

“Жер саласы” – жемқорлық жайлаған салалардың бірегейі

Зерттеушілер жер қатынастары саласы сыбайлас жемқорлық бойынша алдыңғы қатарда екенін атап өтті. Бұл ресми деректермен де, түрлі зерттеулермен де (қазақстандық және халықаралық) расталады.

Атап айтқанда, авторлар кәсіпкерлер арасында өткізілген Transparency Kazakhstan сауалнамасына сілтеме жасайды. “Сыбайлас жемқорлық жағдайының пайда болуының ең көп таралған себептері” қатарына жер учаскесін алу/ресімдеу кіреді.

Кәсіпкерлердің жер қатынастары басқармасына жолдаған 380 өтінішінің 35 жағдайында “мәселені бейресми түрде шешу” қажет болған (барлық мемлекеттік органдар арасында 5-ші орын).

Сауалнамаға қатысушылар

сыбайлас жемқорлық бойынша жер қатынастары басқармасы полициядан кейін екінші орынға қойған (сұралғандардың 32,9%)

Егжей-тегжейін ашуға келіскен кәсіпкерлер арасында да жеке сауалнама жүргізілді. Бұл рейтингте жер қатынастары басқармасы бірінші болды (жалпы жағдайдың 20,4%).

Сіз ақшамен немесе қайтара қызметпен төлей аласыз

Зерттеуде тағы бір назар аударарлық қызықты тұсы бар. Қатысушылардан “мәселені шешуді” кім бірінші ұсынатыны сұралған.

Көп жағдайда кәсіпкерлердің өздері ұсынғаны белгілі болды

34% — делдалдарға тиесілі болса, шенеуніктердің өздері — тек 21,2% жағдайда сұраған.

Атап айтқанда, жер басқармаларында көбінесе (53,8%) тікелей қызметкермен, ал 38,5% жағдайда делдалдар – басқа жұмысшылар немесе жай ғана ықпалды адамдар арқылы келісілді.

Қайтара қызмет төлемге айналған кездер де болған (44%).

Ақша тұрғысынан ғана қарастыратын болсақ, 36% жағдайда орташа көрсеткіш 103,3 мың теңгені құрады, ең көп берілетін сома – 30 мың.

“Жер саласының” көшбасшылық ұстанымдарын “Стратегия” Қоғамдық қорының зерттеуі де растады. Осы мәліметтерге сәйкес респонденттердің 21,1%-ы сыбайлас жемқорлыққа тап болған.

2018 жылы CSI орталығы барлық өңірде 4 мыңнан астам кәсіпкерге сауалнама жүргізді және оның негізінде сыбайлас жемқорлық бойынша арнайы шолу жасады. Нәтижесінде

облыстық жер қатынастары басқармалары жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын ең жемқор атқарушы органдардың үштігіне кірді.

Республикалық антикорр меншікті мониторинг жүргізді. 2019 жылы жер қатынастары саласы ең жемқор жергілікті атқарушы органдар тізімінде екінші орында болды. Пара негізінен жерді алуға арналған құжаттаманы рәсімдеу, жалдау шарттарын ұзарту мәселесін шешу үшін алынды.

Бұдан басқа, айтарлықтай үлес ауыл шаруашылығымен және монополистер көрсететін қызметтермен байланысты (инженерлік желілерге қосылу, ТШ алу және т.б.).

Кемшіліктер заңнамада қазірдің өзінде көрінеді

Зерттеушілер сыбайлас жемқорлық тәуекелдерінің көпшілігі заңнамалық ерекшеліктерге байланысты орын алатынын атап өтті. Атап айтқанда, реттеуші заңнама, ашықтықтың болмауы және тексеруші органдардың әлсіз бақылауы.

— Сыбайлас жемқорлық көбінесе құрылыс немесе ауыл шаруашылығы өндірісіне жер алу үшін уәкілетті органға жүгінген кезде, жер учаскесін рәсімдеу, жалдау мерзімін ұзарту процесінде көрінеді, – деп жазады авторлар.

Бұл жағдайда бастамашы шенеунік те, өтініш берушінің өзі де бола алады

Жерді жалға беру тәртібі нақты белгіленген және айқын. Байқау өткізу туралы ақпарат ашық және барлығына қолжетімді.

— Әлеуетті сыбайлас жемқорлық тәуекелінің бір сәті өтінім берушілердің қатысуынсыз конкурстық конверттерді ашу болып табылады, өйткені бейнетүсірілім жапсырылған конверттердің тұтастығы мен түпнұсқалығын әрдайым объективті растай алмайды. Бұл жағдайда әрдайым жер комиссиясының бір немесе бірнеше мүшелерінің сөз байласуы арқылы жалғандықтың теориялық мүмкіндігі бар”, — деп атап өтті зерттеушілер.

Тағы бір нұсқа — қолданыстағы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерді жалға алуды ұзарту. Заң бойынша оң шешім қабылдау үшін уәкілетті органдар пайдаланып жатқандығына мониторинг жүргізуі қажет.

Сыбайлас жемқорлық тәуекелі осы кезеңде туындайды

— Мұндай ұйымдар ветеринария саласындағы, облыстың (республикалық маңызы бар қаланың) ауыл шаруашылығы басқармасы, жердің пайдаланылуы мен қорғалуын бақылау жөніндегі сияқты уәкілетті органдар. Осылайша, жұмыс істеп тұрған кәсіпкерлер үшін ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жалдауды ұзарту бизнес өкілі мен шенеунік арасындағы бейресми келісім үшін барлық алғышарттарға ие. Бұл қолданыстағы заңнаманың кемшіліктеріне байланысты”, — деп атап өтті зерттеушілер.

Жағдайды қалай өзгертуге болады?

Соңында зерттеушілер бірқатар тұжырымдар мен ұсыныстар жасады.

Біріншіден, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің пайдаланылуын тексеруді нақты регламенттеу қажет. Параметрлерді заңнамалық түрде анықтау, спутниктік суреттердің деректерін белсенді пайдалану және т.б. қажет.

Екіншіден, жалға беру өтінімдерін қарау рәсімін өзгерту ұсынылды. Атап айтқанда — өтінім берушілерге конкурстық конверттерді (ұсыныстарды) ашу процесіне қатысуға рұқсат беру.

Балама ретінде электрондық өтінімдерді беруге арналған мамандандырылған портал әрекет ете алады. Жеңімпаздар жинаған баллдар санына қарай автоматты түрде анықталады.

Үшіншіден, “жер қатынастары басқармасына және аудандар/облыстық маңызы бар қалалар әкімдіктерінің тиісті салалық бөлімдеріне мемлекеттік қызметке түсетін тұлғаларға қосымша талаптар енгізуді” ұсынды. Олар міндетті түрде “адалдықты тексеруді” қарастырады.

Бұл тармақты осы санаттағы мемлекеттік қызметшілердің жалақысын бір мезгілде арттыра отырып, кешенді енгізу ұсынылды.

Болашақта мұндай бастаманы сыбайлас жемқорлық тәуекелі жоғары басқа да салаларға енгізуге болады. Олардың ішінде салық қызметі, сәулет, санитарлық-эпидемиологиялық бақылау.