Қазақстанда ауқаттыларға арналған салық пайда бола ма және оны кедейлер қалай қабылдайды? – сарапшы

Яғни, адам неғұрлым көп ақша тапса, ол үшін салықтың пайыздық мөлшерлемесі соғұрлым көп болады.

TeleTrade ақпараттық-талдау орталығының жетекшісі Сергей Лысаков бұл мәселеде асығыстық танытпау керек деп санайды. Әсіресе қазіргі дағдарыс кезінде.

Экономиканың “көлеңкелі сегменті” тым ауқымды

– Сергей, сіздер үшін прогрессивті салық идеясы қалай? Жалпы салық түсімдерінде жеке тұлғалардың үлесіне көп келе ме?

– Қазақстандағы ЖТС прогрессивті шкаласы туралы мәселе

соңғы 14 жыл бойы талқыланып келеді, яғни 2007 жылы іс жүзінде жойылған сәттен бастап

Мемлекет қазынаға түсетін салық түсімдерінің көлемін барынша арттыруға тырысатыны түсінікті. Алайда, әрқашан жеке компоненттеріне емес, тұтастай салық жүйесіне мұқият қарау керек. ЖТС ҚР бюджет кірістерінің құрылымында шамамен 9%-ды құрайды. Бұл ҚҚС немесе корпоративті табыс салығы бойынша түсімдерден әлдеқайда аз.

Сонымен қатар, бұл мәселе бірінші кезекте шағын бизнес сегментінде жұмыс жасайтындар үшін өте ұрымтал тұсы. Жалпыға міндетті декларациялауға толық көшу тек 2025 жылы жүзеге асатындығын ескере отырып,

мұндай бастамалар қазір жұмыс берушілерге жалақыны “конвертпен беруді“ сақтау туралы нақты белгі береді

Бұл ретте жұмыс істеуге тұрарлық салық түсімдерінің басқа да көздері бар. Мысалы, жеңілдіктерді немесе акцизделетін тауарларды жою арқылы ҚҚС бойынша салық базасын кеңейтуге болады. Сондай-ақ қызметкерлерге салынатын салықтардың басқа компоненттерін, атап айтқанда, міндетті медициналық сақтандыруға және әлеуметтік салықтарға аударымдарды да қарауға болады. Егер денсаулық сақтауға шығындардың төмен үлесі туралы айтатын болсақ, мақсатты салықтар халыққа әлдеқайда түсінікті болар еді.

– Жақтаушылар бұл “әділ салық” екенін баса айтуда. Байлар көбірек төлеуі керек деген сияқты.

– Иә, прогрессивті шкаланың басты мақсаты – табыстардың әділ бөлінуін қамтамасыз ету. Алайда, экономиканың үлкен көлеңкелі сегменті болған кезде мөлшерлемені көтеру

керісінше, деструктивті фактор болып табылады және салықтың осы түрі бойынша салық түсімдерінің төмендеуіне әкеледі

Бірінші кезекте ЖТС ставкаларын қосымша табыстарға немесе пассивті табыс алуға қатысты табыстарға көтеруге болады. Осылайша, үш жылдан артық уақыт бойы жеке меншігінде болған жылжымайтын мүлікті немесе белгілі бір құнынан жоғары қымбат жылжымайтын мүлікті сатқан кезде жоғары ЖТС төлеу қисынды болады. Бағалы қағаздарды сатудан түскен табысқа салық салуды қарастыруға болады. Әрине, оларды сатып алу шығындарын ескеру керек.

Салықты емес, азаматтардың табысын арттыру керек

 — Оның кейбір қарсыластары көпшілігі “көлеңкелі етуге тырысады” дейді. Әсіресе қазір оңай төлейтін және жақсы ұйықтайтын ақшасы бар адамдар.

 — Халықтың көпшілігі жеке кірістерге салынатын салықтың кез-келген өсуін теріс қабылдайды,

себебі көз алдарында шенеуніктердің, квазимемлекеттік компаниялар немесе мемлекетке қызмет көрсететін компаниялар басшылығының табысы жоғары. ЖТС – бұл тіпті дағдарыс кезеңінде де түсімдер тұрғысынан ең тұрақты салықтардың бірі екені түсінікті. Бірақ мен Қазақстан экономикасы дағдарыстан енді ғана шыға бастаған кезде,  оған сүйенбес едім. Ол ең алдымен орташа табысы бар азаматтарға соққы болды.

Әрине, несие алғандар үшін “таза” табыс тиімдірек. Бірақ бұл аргумент көтерілген ЖТС-нан асып түседі деп ойламаймын. Табысы аз топтар үшін бұл салық ауыртпалығын азайту, бірақ

бұл шара баға үнемі өсе беретін болса, айтарлықтай пайда әкелмейді

Сондықтан, тұтастай алғанда, прогрессивті шкаланы ұната қоймайды деп ойлаймын.

Неғұрлым ауқатты азаматтарға салықты оңтайландыру құралдарының жолы көп. Соның ішінде оффшорлық юрисдикциялар, дивидендтер, нарықтық емес мөлшерлемелер бойынша несиелер мен субсидиялар немесе сақтандыру төлемдері арқылы. Бұл толық “көлеңкеге” кетуге әкеледі деп ойламаймын, бірақ, әрине, салықты оңтайландыруға себеп болады. Барлығы прогрессивті шкала шеңберіндегі салық мөлшерлемесінің көлеміне де байланысты болады.

ЖТС прогрессивті шкаласын енгізу бойынша талқылаулардың соңғы “раунды” 2017 жылы басталды. Сондықтан мәселенің тағы 3-4 жылға кейінге қалдырылу ықтималдығы өте жоғары. Мен басқа салық көздеріне, сондай-ақ азаматтардың табыс деңгейін арттыруға назар аударар едім,

бұл әлеуметтік қысымсыз-ақ ЖТС бойынша аударымдар көлемін автоматты түрде арттырады

ЕАЭО-да прогрессивті мөлшерлеме жоқ

– Қазақстанда ЖТС, мысалы, ЕАЭО елдерімен салыстырғанда қаншалықты ауқымды?

– Тағы да ЖТС бойынша салық мөлшерлемесінің өзі басқа салықтардан – мысалы, зейнетақы аударымдары мен медициналық сақтандыру төлемдерінен өзгеше дегенді білдірмейді. Сондықтан азаматтардың кірістеріне тұтастай салық жүктемесін қарастырған дұрыс.

Жалпы, ЕАЭО елдері арасында Қазақстанда табыс салығы онша көп емес. Ресейде бұл 13%-ды құрайды, бірақ 5 миллион рубльден асатын кірістерден 15% алынады. Арменияда 2020 жылдан бастап-23%, Беларусьте негізгі мөлшерлеме 13%, бірақ кәсіпкерліктен салықтар жоғары мөлшерлемемен алынады. Қырғызстанда табыс салығы 10%. Яғни

ЕЭА елдерінің арасында қазіргі уақытта ешкімде табыс салығының прогрессивті шкаласы жоқ,

бірақ көпшілігінде болған.