Қазақстан халқын басқару қиындай түсуде – әлеуметтанушы

Қарыз алушылардың қарыздарын есептен шығарудың, қайта қаржыландырудың және несиелерін кейінге қалдырудың қазақстандық тәжірибесі әр түрлі эмоциялар тудырады. Әлеуметтік әділетсіздік пен экономикалық салдардың әсерінен мемлекеттің атына заңдарының жетілмегендігі және банктерге жүйелі түрде көмектескені үшін одан толық бас тартудан бастап дөрекілікке дейін көрініс табуда. Қарыз алушылар 2013 жылдан бастап жыл сайын рақымшылық жасауды талап етті. Тіпті 2020 жылдың маусым айында пандемияның ушығып тұрған кезінде бір топ көп балалы аналар елордада ақша және баспана беруді талап етіп Еңбек министрлігі ғимаратының жанында митинг өткізді.

2021 жылғы мамырда әлеуметтік желілерде барлық кредиттерді есептен шығару жөніндегі “Тоқаевтың Жарлығы” туралы ақпарат тарады. Көп ұзамай Президент әкімшілігі 2019 жылы Президенттің тапсырмасы бойынша кепілсіз тұтынушылық несиелер алынып тасталғанын айтып, қауесетті жоққа шығарды.

“Қасым-Жомарт Кемелұлы атап өткендей, бұл акция бір реттік сипатқа ие болды және бұдан былай жасалмайды. Видеода айтылған Қазақстанда несиелерді есептен шығару жоспары туралы мәліметтер шындыққа жанаспайды”, – деп түсіндірді Президенттің баспасөз хатшысы Берік Уәли.

16 маусымда банк алдындағы қарызды кешіру туралы ескі тақырып қайта жарыққа шықты. Алматыда қарыз алушылар қаржы институттарының ғимараттарына малдың ішек-қарынын асынып барған. Олардың айтуынша, олар төлем жасау үшін органдарын сатуға мәжбүр.

Бихевиоризм және санасыздық

“Стратегия” әлеуметтік және саяси зерттеулер қоры жобаларының үйлестірушісі, әлеуметтанушы Ольга Симакова несиеге рақымшылық тақырыбын әлеуметтік бихевиоризмнің көрінісі деп санайды. Алайда, кейбір жағдайларда, оның пікірінше, кедей қазақстандықтардың өмір сүру үшін өзін аздаған қолайлы жағдайлармен қамтамасыз етудің басқа мүмкіндігі жоқ.

Ольга Симакова, фото Facebook-тегі жеке парақшасынан

– Ольга, әлеуметтану тұрғысынан қарыз алушылардың қарыздарын кешіруді шексіз талап етуі қандай құбылыс? “Оңай олжаға үміттену” әдеті ме әлде адамдардың нашар әлеуметтік-экономикалық көңіл-күйінің индикаторы ма?

— Бұл сұраққа нақты жауап беру үшін әрбір жеке жағдайды талдап көру керек — адамдар қарыздарын төлей алмай ма әлде төлегісі келмей ме. Бұл мүлдем басқа ұғымдар. 2019 жылы және одан бұрын мемлекет қиындығы бар қарыз алушыларға қолдау көрсетті. Яғни, мұндай әлеуметтік тәжірибе бар.

Адамдар несиелерін төлегілері келмесе, бұл мүлде басқа жағдай. Бұл қоғам мен қаржы жүйесі үшін қауіпті құбылыс

Нақты қаржылық заңдар бар. Қарыздарды есептен шығару сияқты жүйелік емес олқылықтар болған кезде, олар жағдайды бұзады. Әлеуметтану тұрғысынан болып жатқан жағдай әлеуметтік бихевиоризм тақырыбына сәйкес келеді. Оның негізгі тезистерінде, егер субъект талаптарына жауап ретінде қандай-да бір пайда алса, демек оның тәжірибесі бар екені айтылады. Келесі жолы, егер субъект дәл осындай жағдайға тап болса, бұрынғы тәжірибесі бойынша әрекет етеді. Бұл несімен қауіпті? Көбінесе шешімдер саналы түрде емес, әрекетін ынталандыру деңгейінде қабылданады.

– Яғни, жағдайға тереңнен іштей талдау жасалмай ма?

– Мүлдем жасалмайды. Саналы шешімдер жойылады және жағдайға деген көзқарас бұрынғы тәжірибе деңгейінде болады. Бұл жақсы емес. Көптеген сарапшылардың айтуынша,

қазақстандық қоғамда – және пандемия да осыны көрсетті – халықтың мінез-құлық және шешім қабылдау саналылығының деңгейі өте жоғары емес

Мұның себебі – білім мен мінез-құлық мәдениетінің жетіспеуі. Нәтижесінде, адамдар мемлекеттен үнемі бірдеңе талап ете бастайтын оқиғалар орын алады. Олар үкімет беруге міндетті деп санайды.

Халықтың кредитке батуы

— Мұндай азаматтардың саны артып келеді. 2021 жылғы 1 маусымда жеке тұлғалардың несиелерінің жалпы сомасы 8 трлн теңгені құрады, бір жыл бұрын 6 трлн теңге болған еді. Халықтың несие алуы қарқын алуда. Қазір талқылап отырғандай дүниетанымы бар адамдар мемлекет пен қоғамға қарсы шығатын қауіпті топ құруы мүмкін бе?

– Халықтың несие алу тақырыбы Қазақстанда 2020 жылы емес, әлдеқайда ертерек пайда болды. Біздің 2016-2018 жылдардағы зерттеулеріміз осыны көрсетті. Сол кездің өзінде қарыз алушылардың шамамен 25%-ы несиелерін қиналып төлеп жатқандарын айтқан. Және шамамен 15%-ы – өз қарыздарын төлей алмайтындай халде еді.

Біздің болжамымыз мынадай, банк жүйесінің өзі төлем қабілеттілігі күмәнді қарыз алушыларға несие беруден қандай да бір қорғаныс тетіктерін қоймаған

Бір жағынан, банк жүйесіне тұтынушылық несиелеу қажет. Ол сұранысты ынталандырады және адамдардың қаржылық мәдениетін қалыптастырады. Екінші жағынан, берілген несиелерді қайтару мөлшерлемесі жоғары болуы керек. Бірақ бұл механизм әрдайым жұмыс істемейді. Көріп отырғанымыздай, нәтижесі төмен.

Ал біздің тұрғындар осыны пайдалана бастады. 2019 жылы тұтынушылық несиелер алынып, 2020 жылы материалдық көмек берілген кездегі жомарттықтың сәулесі әлеуметтік жағдайы төмен адамдарға “мемлекет бізге беруі керек” деген ұранмен өмір сүруіне түрткі болды. Сонда,

адамның өмірі мен қабылдаған шешімдеріне деген жауапкершілік мәселесі туындайды

Әрине, бұл құбылыстың белгілі бір әлеуметтік негізі бар. Себебі елде жалақы төмен. Бірнеше жыл бұрын

біз несие жағдайын зерттеп, ауылдық жерлерге бардық. Онда жалақының төмендігі және өмір сүруге қаражаттың жоқтығы өте жиі кездесетін

Міне, бір оқиға айтайын: ауыл тұрғыны, күйеуінен ажырасқан, үш баласы бар, тоңазытқышты несиеге алған. Бұдан басқа, оның жалақысы 42 мың теңге, бірақ оны басқа да бірнеше несиесі бар. Мен оған орынды сұрақ қойдым: “Егер сіз несиені өтеуге табысыңыз жеткіліксіз екенін білсеңіз, неге оны аласыз?». Оған да орынды жауап алдым: “Ал тоңазытқышсыз қалай өмір сүремін?».

— Табысы төмен азаматтарға несие беруде қандай да бір шектеу қою керек шығар?

– Қарыздарды банктер ғана емес, микрокредиттік ұйымдар, ломбардтар және көлеңкелі нарық та береді. Соңғысын ешкім реттемейді және бақыламайды. Егер адамға ақша керек болса, ол оны кез-келген жағдайда табады. Одан да ашық, болжамды, бақылаудағы несиелендіру жүйесі болсын. Сонымен қатар,

табысы аз адамдардың да қажеттіліктері бар екенін ұмытпайық. Егер бұған қаражат жетпесе, алда кедейшілікке тура жол жатыр

Әлеуметтік құбылыс ретінде кедейлік мемлекетке ешқандай жақсылық әкелмейді. Бұл халықтың несие алуына қарағанда, одан да күрделі мәселе. Сондықтан, егер аз қамтылған отбасыларға несие беру кезінде қандай да бір шектеулер қойылса, мемлекет оларға өз тарапынан әлеуметтік жеңілдіктер мен көмек беруге дайын болуы керек. Мемлекет ұсынатын әлеуметтік бағдарламалар мен әлеуметтік қолдау жүйесіне қатысты көптеген сұрақтар бар.

Егер несиелердің құрылымын қарайтын болсақ, бұл 100-150 мың теңгеге дейінгі шағын тұтынушылық қарыздар. Олар бұл ақшаға негізінен шаруашылыққа қажет ірі тұрмыстық техника алады

Бұл біздің заманымыздағы кез-келген үй шаруашылығының табиғи қажеттілігі мен өмір сүру сапасының көрсеткіші. Мемлекет халықтың өмір сүру сапасын арттыруға ұмтылатынын ұмытпауымыз керек. Бірақ іс жүзінде барлық адамдар қаржылық мүмкіндіктеріне қарамастан, кез-келген жағдайда соған ұмтылады.