Қазақстан ГЭС-ін арабтарға сату ақшаны отанына жақын жерде “ұстауға” ұқсайды – экономист

“Құжат мәтініне сүйене отырып, инвесторға Алматы электр желілері, ЖЭО-1, 2, 3 басқаруға беріледі (газға ауыстыру, ең алдымен, осы қаражатқа жүзеге асырылады, бірақ газға ауыстырылатыны жазылмаған, тек “қоршаған ортаға әсерін азайту” деп жазылған”, — деп жазады сарапшы өзінің басқа жарияланымында. – Қазақстандық тараптан кім серіктес болатынын әзірге білмеймін, бірақ сенімді әріптестер болады деп ойлаймын. Трактебель болмайды. Меніңше, мүлікті өте үлкен, айтарлықтай ауқымды бөліну келе жатыр. Енді майнерлерді неге таратқаны түсінікті”.

Энергетика саласының маманы, экономист Әсет Наурызбаев мәмілені сыбайлас жемқорлық деп санайды. Оның соңынан алматылық жылыту саласы өз қызметтеріне тарифтерді көтеретіні туралы мәлімдеді.

Қазақстанның энергетикалық сценарийі

– Әсет, сіз ГЭС-ті Араб инвесторына сату меншікті қайта бөлуге ұқсас екендігімен келісесіз бе?

– Бұл тек біздің көзқарасымыз бойынша меншікті қайта бөлу. Мұны жасаушылардың көзқарасы бойынша, бұл жай ғана бір жерден екінші жерге қайта орналастыру.

Көз алдымызда қоғамдық меншікті алуда. Біз адамдарға біздікі қайда, ұжымдікі қайда екенін түсіндіруіміз керек

Сондықтан, әрине, бұл мәміле сыбайлас жемқорлық болып табылады. Басты белгісі – оған бәсекелестер қатыспады.

Не болып жатқанын түсіну үшін алдымен басты сұраққа жауап беру керек – жалпы гидроэлектростанцияларды жекешелендіру керек пе? Себебі бұл ең арзан энергия көзі. Неліктен оларды даму ресурсы ретінде пайдаланбасқа?

Қазір Қазақстанда энергетиканы дамыту сценарийі жаңартылатын көздерге сүйенеді.

Себебі 2030 жылға дейін жалпы көлемде 15 пайыз жаңартылатын энергетикаға қол жеткізу мақсаты қойылған.

Бұл мақсат 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығын қамтамасыз ету міндетін қабылдағанымызды ескерсек, орынды болып көрінеді. Сондықтан, егер біз 2060 жылға қарай энергетикалық мүмкіндіктердің көп бөлігін жаңартылатын энергия көздерімен жабу керек деп есептейтін болсақ, онда он жыл ішінде қол жеткізуіміз керек 12% аса жоғары емес.

Сонымен қатар, бұл өте үлкен көлем. Демек, біз бар мүмкіндіктерді пайдалана отырып, осындай көлемдегі жаңартылатын энергетикасы бар энергия жүйесінің болуын қамтамасыз ете аламыз. Бұл Бұқтырма, Өскемен, Шүлбі, Қапшағай және Мойнақ ГЭС-терін реттеу.

Болашағы бұлыңғыр

— Біз алдағы он жылда осы ГЭС-тен не талап етілетінін әлі білмейміз. Біздің талаптарымыз қалай өзгереді және станцияларда ақша табу жолдары қалай өзгереді? Мүмкін, олар үстеме кірістерден табыс табатын шығар. Мысалы, егер контрреттегіш салынса, Шүлбі ГЭС-і реттеуші қуаттың бірегей жеткізушісі болады. Сонда біз инвесторға жаңа қажеттіліктер алдын-ала келісілген бағамен жеткізілуі керек екенін нақты түсіндіруіміз керек.

Әйтпесе, біз өзінің жағдайына масаттанатын және бағаны бес есе көтеретін монополистің қолына түсеміз.

Бізде бірнеше рет солай болды да. Бұл шарттар келісілуі тиіс.

Осы тұрғыдан алғанда, қазіргіден гөрі күрделі энергетикалық нарық қалыптасқан кезде мемлекет қолында ГЭС-тер 10 жылдық кезеңнен өту үшін ресурс болар еді. Сағаттық және жарты сағаттық келісімшарттар, күн және жел энергетикасы туралы болжамдар болған кезде тепе-теңдік қуаты нарығы пайда болады. Дамыған елдерде, мысалы, бір мезгілде сегіз нарық жұмыс істейді – бір жылға, бір айға, бір тәулік алға, спот нарығы, теңгерімдеу нарығы, резервтер нарығы және т.б.

Бізде мұндай нарықтар жоқ, тек біреуі ғана бар және ол дұрыс жұмыс істемейді

Біз осы нарықтарды өзімізде құрып жатқанда, ойын шарттары айтарлықтай өзгереді. Соның ішінде гидростанциялар үшін. Олар осы нарықтарда біздің өкіліміз болады. Қазақстанда мұндай тәжірибе болмағандықтан, біз қателесуіміз мүмкін.

Сондықтан мен болашақтағы ережелерді білмей тұрып жекешелендіруге асықпас едім.

Бірақ егер де ГЭС-ті сатуға шешім қабылдаса, онда ГЭС-ті нарықтарда біздің айтқан форматта жүргізу туралы шарттар қою керек.

– Жалпы, арабтардан басқа біздің ГЭС-ті сатып алғысы келгендер болды ма? Әлде мемлекет олардан ұстайтыны жоқ чемодан сияқты құтылғысы келді ме?

– Өзіндік құнның нарықтағы көтерме бағаға қатынасы тұрғысынан алғанда – бұл елдегі ең табысты электр станциялары.

Қоғам мүддесі үшін емес

— Онда табыс әкеліп тұрған нәрсені сатудың қажеті не?

— Бір адамдар мемлекеттік меншіктегі нысандарды жеке меншікке ауыстыру керек деп шешкен.

Бірақ бұл станцияларға қазір иелік ететіндер ел халқының көпшілігінің мүдделерін ойламайды.

Сондықтан бізде аздаған адамдардың жеке қызығушылығы мен кең көлемдегі қоғамдық қызығушылық арасында таза қайшылық бар.

– Нысандар стратегиялық нысанға жата ма?

– Әдетте оларға мемлекет пен халықтың мүдделеріне үлкен зиян келтіруі мүмкін объектілер жатады. Немесе онсыз мемлекеттің қалыпты жұмыс істеуі мүмкін емес обьектілер. ГЭС екі өлшемге де сай келеді.

Егер, мысалы, бөгеттерге дұрыс күтім жасалмаса, Қазақстанда 70-тен астам адам өліміне әкелген Саян-Шушенск ГЭС-індегі қайғылы оқиға қайталануы мүмкін. ГЭС болмаса, елде қуатты реттей алмаймыз, бұл да жақсы емес. Олардың қазір оны реттемеуі уақытша құбылыс. Шүлбі контрреттегіші салынғаннан кейін Шүлбі ГЭС-і бірден нарықтағы маңызды ойыншыға айналады.

Сондай-ақ, су электр станциялары Ертістегі гидрологиялық режимді реттейтінін ұмытпау керек. Су әлеуеті тұрғысынан елдегі ең үлкен өзен. Онда үш станция бар және олар энергетикада ғана емес, экономикада да маңызды рөл атқарады.

– Неліктен бізді БАӘ таңдады? Біздің шенеуніктер көре алмаған ГЭС-тің әлеуетін тек солар ғана көрген бе?

– Араб елдері —

біздің ақшаларымыздың белгілі тұрағы болғандықтан, әлдекім өз ақшасын Қазақстанға жақындатуға шешім қабылдаған тәрізді

Мен мұны тек осылай түсінемін.

Жоғары тарифпен төлейміз

– Инвестор Қазақстанға тегін келмейді. Бұл мәміле инвесторға доллармен табыстың 13%-ына кепілдік беретіндігі туралы болып отыр. Егер шенеуніктер мәмілені өзара тиімді деп мәлімдесе, Қазақстанға қандай пайда келеді?

– Біздің оқып шыққанымыз әзірге тек инвестордың біржақты пайдасын көрсетеді. Бұл мәміленің жалған екендігі туралы күдіктерімізді тағы да растайды.

Сатып алушылар Араб шейхтері емес, біздің жергілікті ағаларымыз тәрізді. Кім екенін нақты анықтау керек

Қоғамға осындай тиімді бір жақты схемаларды кім ойлап табатынын білу пайдалы. Себебі станцияларды арзан бағамен сату бәрімізге тиімсіз.

– Салдар тарифтердің өсуі түрінде бола ма?

– Әрине. Егер бағамдық айырманы 100% жабуға кепілдік берілсе, оны басқа кім төлейді? Доллардың кез-келген өсуі тарифтердің өсуіне әкелетіні анық қой. Тиісінше, біз бәріміз оның көтерілуін қорқа отырып қадағалаймыз. Ұлттық банк төрағасы доллардың баға белгісін 20%-ға өзгерткен таңдардың бірі ерекше жағымсыз тосынсый болады. Сондықтан біз көріп отырғанымыздың бәрі нарықтық емес шарттар.

Дәл осындай шарттарға көптеген инвесторлар келер еді. Мұндай шарттар үшін олардың барлығы біздің елге бонустар төлеуге дайын болар еді

Сондай-ақ осы схеманы ойлап тапқан Араб шейхтері Қазақстанға қандай бонустар төлейтіні қызық болып тұр.

– Алматы ЖЭО да олардың меншігіне өтетіні анық. Сонымен, ЖЭО-2 газдандыру жобасы аяқсыз қала ма?

– Жоқ, мұның бәрі мәмілеге кіреді. Алғашқы жаңғырықтарды біз бірден көрдік. 25-қазан “ұзын-сонар шоттар күні” болды, мен оны осылай атадым. Біздің барлық жылу беру компанияларымыз – “Алматы электр станциялары”, “Алматыжылукоммунэнерго” және “Алматы жылу желілері” өз қызметтеріне бағаны 36-дан 94%-ға дейін көтерді.

Бір реттік – бұл өте үлкен серпіліс

Тиісінше, егер бұл осындай жоспар болса, мұның бәрі инвесторлардың бізден барлық энергетиканы алып, орнына бізге жоғары тарифтер беретіндігіне келіп тіреледі.

– Монополияға қарсы ведомство жылу тарифтерін көтеруге рұқсат бергендігі туралы ақпарат бар ма?

– Монополистер енді ғана өтініммен шықты. Олар қоғамдық тыңдаулар өткізді. Бір ай ішінде табиғи монополияларды реттеу комитеті тарифтерді қаншаға көтеретіні туралы шешім қабылдайды. Олар бір нәрсені азайтатынына сенімдімін, бірақ тарифтер бәрібір көтеріледі. Мен, мысалы, энергетикадағы жалақымен толық келісемін.

Ол бес жыл сақталды және болмыс шындығынан мүлде артта қалды. Бұған айқын дәлел – кадрлардың жетіспеушілігі

Барлық үш кәсіпорынның өтінімдері әртүрлі. Бірақ олардың барлығы түпкілікті тарифті 63%-ға арттыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, олар бюджеттік төлеушілер мен халық арасындағы өсімді “енгізуге” ниетті.

Адамдарға қамқорлық жасағандай болып, халыққа ең төменгі және бюджеттік тұтынушыларға ең жоғары 229%-ға көтереді. Бюджеттік төлеушілер кімдер? Бұл біз, салық төлеушілер асырап отырған тұтынушылар. Яғни, жылуды арзан пайдаланатын адамдар үшін біздің басқа қалтамыздан төленеді.

Бұл экономикалық сандырақ. Тарифтерді барлығы үшін бірдей көтеру керек. Ал халықтың әлеуметтік әлсіз топтарына ақшалай көмек берсін
Үй шаруашылықтары бюджетіндегі отын шығыстарының үлесі белгілі бір белгіленген цифрдан аспайтындай. Өтемақы төлеу процедурасы мүмкіндігінше қарапайым болуы керек. Міне, бұл жұмыс істейтін болады.

— Осы қиын схемадан аулақ болу үшін басқа бір жолын ойлап табу мүмкін болмады ма?

— Бізде тарифтер төмен. Және бұл жаман. Біз газ бен жылуды сақтамаймыз. Біздің үйде терезелеріміздің жан-жағы ашық, оларды ешкім бітемейді. Біз үйде іш киіммен жүруге дағдыланғанбыз. Еуропа мен АҚШ үнемдеп 18 градус температурада өмір сүреді. Бай және дамыған елдер өз ақшаларын үнемдейді. Сондықтан біз олар неге төсектен біз сияқты жалаңаш емес, ұйықтағанда киетін киіммен тұрады деп таңғаламыз.

Энергетикада іс жүзінде көптеген міндеттер бар. Тарифтерді көтеру де қажет. Бірақ оны дұрыс жасау керек. Міне, бар әңгіме осы. Бірақ мен әзірге жағалай сандырақты ғана көріп тұрмын.