Етсіз шұжық. Сауда желілері ұлт денсаулығына қалай зиян келтіреді және мемлекет неге араласпайды?

— Менің ойымша, сөрелерге шығару қиын емес. Мәселе шарттарда болып тұр. Сауда желілерінің қазір өндірушілерге мәжбүрлейтін шарттары қазақстандық жеткізушілерге олармен жұмыс істеу тиімсіз болатындай етіп жасалған. Үлкен бонустар, айыппұлдық санкциялар, сауда акциялары және жеңілдіктер тек жеткізушінің есебінен – мұның бәрі сауда желісі неғұрлым көбірек пайдаға ие болатындай етіп құрылған.

Өз тауарларымызбен желіге кіру қиын емес – біздің көптеген жеткізушілеріміз үшін желіден шығу, тиімсіз шартты бұзу қиындау, өйткені ритейлдер шарт талаптарына көптеген айыппұлдық санкцияларды қосады. Және сіз осы немесе басқа желімен ынтымақтастық сізге тиімсіз деп шешкен кезде көп нәрсені жоғалтасыз.

— Демек, желілер нарықты басқарады, ал мемлекет ешқандай жолмен араласпайды. Сіздің ойыңызша, мемлекет жергілікті өндірушіге басымдық бере отырып, азық-түлік нарығын реттеуі керек пе?

— Біздің сауда желілеріміздің коммерциялық қызығушылығы қарапайым. Олар өз маржаларын ұлғайту үшін сатып алу бағаларының шекті төмен деңгейіне қол жеткізуге ұмтылады, бұны ЕАЭО–ның басқа елдерінің – Ресейдің, Беларусьтің көптеген жеткізушілері ұсынады. Ал бағаның төмендеуі автоматты түрде өндірушінің кірісінің төмендеуін немесе оның шикізат пен өндіріс шығындарын азайтуды білдіреді. Нәтижесінде қазақстандық сауда желілерінде ең төмен сұрыпты деңгейдегі тауар сатылады. Мұндай бәсекелестік біздің өндірушілерімізді сөздің тура мағынасында құртады. Және одан шығудың жолы жоқ. Желімен келісімшарт жасай отырып, сен іс жүзінде келісімшартқа емес, өз-өзіңе үкімге қол қоясың. Қайта өңдеушілер банкротқа ұшырайды. Жабылу шығынға ұшырағаннан гөрі арзанырақ. Бір ғана мысал: 00-жылдары Петропавл мен облыста 15 ірі және орта ет комбинаттары болды. Қазір біреуі қалды. Бұған не айтамыз?

Мемлекет нарықты реттеуі керек және мұнымен бұрыннан бері айналысқан жөн еді. Ол үшін өз өндірушісін қатты қорғайтын Еуропаның тәжірибесін зерттеу жақсы болар еді. Бірақ, өкінішке орай, бізде жеке кәсіпкерліктің еркіндігіне сілтейді.

— Сіздің ойыңызша, өндірушілердің сауда желілерімен тиімді өзара әрекеттесуін жақсарту үшін не істеу керек?

— Қазіргі жағдайда ештеңе жасауға болмайды. «Мүлдем» сөзінен. Өзара әрекеттесу әділ болуы керек, ол үшін ережелер қажет. Ал ережелер жоқ. Мысалы, Еуропада нарықты қорғау қағидаты барлық жерде қолданылады, онда сауда желілері «алдымен отандық» ережесін ұстанады – бұл заңнамада жазылған. Бізде ҚР-да ештеңе жазылмаған. Шенеуніктер былай дейді: біз ДСҰ мүшесіміз, біз ЕАЭО мүшесіміз, біз араласа алмаймыз. Демек, жеке бизнес – қалағанын жасайды. Импорт арзан, оны сату тиімдірек. Барлығы тұйық шеңбер.

— Шенеуніктерге өндірушілерге нақты қолдау көрсетудің орнына ДСҰ нормаларына сілтей салу оңайырақ сияқты. Біздің өнімдеріміздің шетелдік нарықтарға кіруі өте қиын, ал Қазақстанның нарығы кез келген импорт үшін ашық екенін білеміз. Мұндай тіссіз саясаттың салдары жергілікті өндірістің, жұмыс орындарының, салықтардың азаюы болып табылады. Қалай ойлайсыз, мемлекет мұны көріп тұр ма? Сіздің жұмыс тәжірибеңіз бойынша жергілікті нарық пен іргелес елдер нарығындағы айырмашылықтар неде?

— Айырмашылықтар мынада: олар өз нарықтарын қорғайды, ал біз – жоқ. Біздің проблемамыз – ритейл – бұл ешкім реттемейтін жеке бизнес. Қазіргі қолданыстағы заңнамалық және нормативтік базамен мемлекет жеке компанияға белгілі бір шарттарды жүктей алмайды. Регламенттерді өзгерту немесе пысықтау қажет, жергілікті өндірушілерге, отандық өнімге басымдық беру қажет. Мұны сау мемлекеттік қолдампаздық деп атайды. Отандық өндіруші өзін жақсы сезінгенде – бұл мемлекет пен халыққа пайдалы ғой: бұл жұмыс орындары, салықтар, тұтынушы сатып алатын тауарлардың сапасы. Яғни – ұлт денсаулығы.

Қазақстан ЕАЭО аясында адал серіктес ретінде барлығына қақпаны ашты. Біз олардың нарығында да қарама-қарсы қозғалысқа үміттендік. Біз не алдық? Дәл сол ресейліктер біздің ашықтығымызды пайдаланып, ҚР нарығын өз өнімдерімен толтырып жіберді. Олар өздерінің нарығына бізді кіргізбейді. Бұл, әдетте, формальды сылтаулардың көмегімен жариясыз жасалады. Ресей өңірлерінде ресми түрде қазақстандық өндірушілерге қарсы емес, бірақ сіз ол жерге келгенде, үнсіз саботаж саясатына тап боласыз. Сізге жәй ғана жұмыс істетпейді.

Мысалы, Омскіде петропавлдық өндірушілердің қатысуымен «Казмаркет» желісі болды және жергілікті сатып алушылар өте риза болды. Бірақ бірте-бірте тексерулермен, формальды шағымдармен (уақтылы емес талдаулар, дұрыс рәсімделмеген сертификаттар және т.с.с.) нарықтан әдейі шығара бастады. Тіпті бір жарым жыл да істей алмады. «Қазетөнімнің» басқа да кейстері болды – біз Барнаулда, Санкт-Петербургте, тіпті Мәскеуде нарыққа шықтық және барлық жерде де дәл осындай жағдайлар қайталанды. Біз ресейлік ритейлерлерден бақылаушы органдар оларға ҚР жеткізушілерімен жұмыс істеуді «ұсынбайтынын», істеген жағдайда қиындықтарды уәде ететінін жасырын түрде білдік: сөрелерден қазақ тауарын алып тастаңдар дейді. Ресейде осындай өктемдікке тап болған кезде, еріксіз сұрақ туындайды: неге біз өз нарығымызда ресейлік өнімдермен ұқсас әрекет етпейміз? Оның үстіне, оған шағымдар жеткілікті.

— Көптеген отандық азық-түлік өндірушілері біздің қазақстандық өніміміз жоғары сапалы екенін айтады. Ал сауда желілері сапасы жақсы емес импорттық өнімдерді сатып алуды жөн көреді. Сіздің ойыңызша неліктен бұлай болды?

— Қайталап өтейін, сауда желілерін жоғары маржа қызықтырады. Пайда табу үшін олар ең арзан импорттық …. сатып алады, оны қандай сөзбен атау керектігін де білмеймін. Сіз өндіруші ретінде, Ресейден келетін өнімдермен, мысалы, еті мүлдем жоқ шұжықпен қалай бәсекелесіз. Ресейлік технологтар біздің кәсіпорындарға барғанда таң қалады: «Неге шұжыққа ет саласыздар? Онсыз да жасауға болады ғой» дейді.

Нарықтағы заңсыздыққа біздің бақылаусыздығымыз да ықпал етеді – олардың көптеген жеткізушілері Қазақстанда өзін еркін сезінеді. Олар мұнда жертөлелерді еш қиындықсыз жалға алады, мерзімі өткен тауарларға күндерді ауыстырып қайта жабыстырады. Осы дұрыс па енді? Бұл туралы айту жағымсыз … Мәскеуден әкелінген «ет өнімінің» килограмы 500-600 теңге болғанда, айтыңызшы, онда не болуы мүмкін? Соя, желатин, бояғыштар – не? Мен бұл туралы былай деп қалжыңдаймын: Мәскеуден ауа әкеліңіз – ол қымбат тұратын болады. Ал біздің ритейлге төмен сатып алу бағасымен ақша табу өте тиімді.

Мемлекет сапаны өте қатаң бақылауға алуы керек, өкінішке орай оны жүзеге асырмайды. ТМД-ның басқа елдерінен ең төмен сапалы өнім әкелінеді. Сапаны бақылау іс жүзінде жоқ. РФ мен Беларусь жеткізушілері үш жылда бір рет сертификаттаудан өтеді деп айтудың өзі жеткілікті (!). Мемлекет тауарды «кіреберісте» қатаң тексеруі керек, оны әкелу кезеңінде – ішінара, кенеттен, кез-келген партияны сапаға, МЕМСТ сәйкестікке, нақты құрамның құжаттамада көрсетілген компоненттер жиынтығына сәйкестігіне зертханалық тексеруі керек. Бұлай жасалмайтындықтан, шетелдік жеткізушілер сөздің тура мағынасында шектен шығады. Бұл – ұлт денсаулығының мәселелері, бұл біздің халқымыздың қауіпсіздігінің мәселелері.

— Жергілікті кәсіпорындар толыққанды дамуы үшін, тұтынушылар үшін алуан түрлі және сапалы өнім беруі үшін еліміздегі отандық өндірушілерді қолдау саясаты қалай құрылуы тиіс?

— Толыққанды даму үшін жүйелі мемлекеттік қолдампаздық қажет. Барлық сауда компаниялары үшін ортақ болатын жергілікті өндірушіге қатысты нақты басымдықтар қажет. Менің ойымша, шарттар жергілікті жеткізушілер мен шетелдік жеткізушілер үшін әр түрлі болуы керек. Дәл осындайды Еуропада көріп отырмыз. Олар өз нарықтарын өте қатаң шаралармен қорғайды, соның ішінде шетелдік жеткізушілер үшін санитарлық-гигиеналық, басқа да тамақ стандарттарына қатаңрақ шарттар белгілейді. Өкінішке орай, Қазақстанда шарттар бірдей, сондықтан шетелдік жеткізушілер оны пайдаланады.

Жоғарыда белгілеп өткенімдей, шамамен 20 жыл бұрын өңірде 15-ке жуық ет өнімдерін өндірушілері болған. Бүгінде тек «Қазетөнімі» ғана қалды. Сала іс жүзінде бұзылған және бұл – ЕАЭО шеңберінде ресейлік және басқа да жеткізушілер тарапынан агрессиялық демпингтің нәтижесі. Бүгінгі таңда біздің өндірушілерге баға бойынша бәсекелес болу мүмкін болмай қалды, өйткені біз әрқашан сапа үшін күресіп жүрдік. Енді бұл мүмкін болмай қалды. Мен қайталаймын: сіздің бәсекелесіңіз еті жоқ шұжықты жеткізгенде, сіз онымен күресте жеңіске жете алмайсыз.

Сауда желілері нарықта күмәнді сападағы шетелдік тауарлар басым болатын жағдайларды қалыптастырды, бір ғана қарапайым себеппен: олар төмен сұрыпты өнімде сапалыға қарағанда жоғары маржаға ие. Бұл жағдайды өзгерту қажет. Иә, мемлекет жеке бизнеске араласа алмайтынын түсінеміз. Бірақ ол азық-түлік және гигиеналық стандарттарға сәйкес келмейтін тауарларды ел нарығына әкелуді болдырмайтын ережелерді белгілей алады және белгілеуі тиіс. Шекарадан өту кезеңінде жеткізілімдерге «кіреберісте» қатаң сыртқы бақылауды енгізу қажет – бұл шетелдік жеткізушілерге қысым көрсету емес, бұл басқа елдердің өз нарықтарын қалай қорғайтынын қайталау. Өйткені олар импорттық өнімдері өте қатаң бақылайды. Бізге ештеңе ойлап табудың қажеті жоқ, тек осы тәжірибені зерттеп, жүзеге асыру керек. Бұл әділ болады. Қазір еуропалық стандарт бойынша сауда туралы қазіргі заманғы заңды қабылдау қажеттілігі туындап отыр, ол сауда желілерін емес, бірінші кезекте отандық өндірісті ілгерілетеді.