Ердоғанның президенттік тағы неге шайқалды – сарапшы түсіндіреді 

Шығыстану зерттеулері және мәдениетаралық байланыс орталығы (ВОСТИС) “Ресей — Түркия” тобының жетекшісі, түркітанушы Андрей Рыженковтың пікірі осындай.

– Соңғы жылдардағы ел ішіндегі қандай оқиғалар қазіргі Түркияның сыртқы саясатын анықтайды?

– 2021 жылғы қазіргі Түркия туралы айту үшін бізге сөзсіз 20 жыл артқа, 2002 жылға оралуымыз керек. Дәл сол кезде Реджеп Тайип Ердоған және оның “Әділеттілік пен даму партиясы” билікке келді. Яғни, іс жүзінде Түркияны оның қазіргі қалпында құрған адамдар болып табылады.

2002 жылы Ердоған мен ол осы күнге дейін көшбасшы болып табылатын “Әділет және даму партиясы” парламенттік сайлауда жеңіске жетіп, үкімет құрды. Содан кейін елде және одан тыс жерлерде Түркияның исламдану бағыты жарияланады деген қорқыныш айқын сезілді, өйткені билік партиясының көптеген мүшелерінің түп тамыры “Ұлттық көзқарас” исламлық қозғалысында жатқан болатын. Алайда, бұл толық орын алған жоқ.

Саясаттан тыс Армия

Ердоған мен оның жақтастары өздерін Германиядағы “христиан демократтарына” ұқсас “Ислам демократтары” рухында көрсетті. Яғни, олар өздерінің исламға деген адалдықтарын көрсетті, бірақ ішкі саясатқа қатысты шешімдерде демократиялық тұрғыда әрекет етті. Партиялықтар либералды экономиканы құруға тырысқан қалыпты консерваторлар болды.

Бұл өз жемісін берді. Түркия экономикасы белсенді дами бастады, оны Еуропалық Одақ елдері белсенді қолдады. Сонымен қатар, Түркия Республикасының бүкіл халқын іс жүзінде біріктірген Еуропалық Одаққа кіру идеясы алға тартылды. ЕО белгілеген критерийлердің арқасында елдің армиясын саяси процестен шығаруға қол жеткізілді.

ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Түркияның тарихы туралы естігендер бұл әскери төңкеріс кезеңі болғанын біледі, бұл кезде армия мен күш ресурстары ішкі саясатта үлкен рөл атқарды.

Кері бұрылу триггері

Түрік басшылығының қазіргі жағдайы мен әрекетін анықтайтын келесі маңызды кезең – 2013 жылғы наразылықтар. Сол кезде елдің заманауи құрылымына алғашқы қадам жасалды. Содан кейін Түркияның ішкі саясатында авторитарлық қозғалыс байқалды.

Ресми түрде Ыстамбұлдың орталығындағы Гези паркінің айналасындағы наразылықтар экологияға байланысты орын алды. Билік қала орталығындағы сирек кездесетін жасыл кеңістіктердің бірін жойып, сол жерге “экономикалық тұрғыдан тиімді” ғимарат салмақ болды. Бірақ бірнеше күндік бейбіт шерулерден кейін полиция мен наразылық білдірушілер арасында қақтығыстар басталды. Билік мұны үкіметке қарсы айқын әрекеттер ретінде қабылдады.

Дәл сол кезде Ердоған дамудың жақсы қарқынына және экономиканың жалпы көтерілгеніне қарамастан, режимге әрдайым қатаң қарсылық болатынын түсінді. Сонымен қатар, 2013 жылғы наразылықтарды Еуропа елдері қолдады, бұл Түркия басшысының Еуропалық даму бағытынан біртіндеп бас тартуына себеп болды.

Экономикалық ресурстардың жеткілікті мөлшерін жинап, Түркия сыртқы серіктестерге жалтақтамай, өзінің сыртқы саясатын жүргізе алатындығын түсінді. Оны дәл қазір көріп отырмыз.

Ердоған тұсында Түркияның қалыптасуындағы үшінші маңызды кезең 2016 жылғы төңкеріс жасауға талпыныстың сәтсіз әрекеті болды. Түрік үкіметінің көзқарасы бойынша мұның артында Фетхуллах Гюленнің террористік ұйымы тұрды. Ол Түркияда және одан тыс жерлерде діни-білім беру мекемелерінің желісін дамытумен айналысқан өте ықпалды діни және қоғам қайраткері. Бір кездері Ердоған мен Гюленнің амбициялары өте жақын болды, бірақ содан кейін олардың жолдары екіге айырылды.

Гюлен желісіндегі лицейлер, мектептер мен университеттер өте жақсы білім мен әлеуметтік капиталды қамтамасыз етті. Түлектері сыныптастарын тарта отырып, мансап сатысында тез көтерілді, олардың ықпалы кеңейіп, күшейе түсті.

Үкіметтің нұсқасы бойынша, 2016 жылдың 15-шілдесінде әскери және басқа да ортадағы Гюленнің жақтастары әскери төңкеріс жасауға әрекет жасады. Бұл әрекетті бүкіл армия қолдамады және таңқаларлық болып шықты.

Егер бұрын төңкерістер жұмыс күндері және, әдетте, таңертең  бәрі ұйықтап жатқанда орын алып, белсенді әрекеттерге итермелеу қиын болса, 2016 жылғы оқиғалар жұма күні кешке тікелей эфирде басталды.

Халықтың едәуір бөлігі Ердоғанның гюленистердің шабуылына қарсы тұру туралы үндеуіне қосылды, соның арқасында 15 шілде қазір Түркияда демократия мен ұлттық бірлік күні ретінде тойланады. Айтпақшы, Ресейдің арнайы қызметтері Ердоғанға алдағы төңкерістің болатыны туралы ескерткен деген де нұсқа бар.

Ердоғанға арналған Х сағат

Қалай болғанда да, сол кездегі билікті құлату мүмкін болмады. Ердоған Гюленнің жақтастарын қатаң “тазартуды” бастады: біреулері қамауға алынды, енді біреулері шетелге қашып үлгерді. Дәл осы оқиғалардан кейін түрік басшысы билікті өз қолына барынша шоғырландыра бастады.

Келесі шыңы 2018 жылғы референдум болды. Оның қорытындысы бойынша Түркия парламенттік республикадан іс жүзінде супер-президенттік республикаға айналды. Президент тек ел басында ғана емес отырмайды, үкіметті тағайындайды, таза заң шығару қызметін Парламенттің рөліне берді.

2018 жылғы референдумнан кейін Түркия қазір біз білетін елге айналды.

– Сонда елдегі барлық саяси тазарулар мен сәтсіз төңкерістерден кейін жүйелік оппозиция қалай аман қалды?

– Тазалаудың басым бөлігі Фетхуллаха Гюленнің жақтастары, күрдтермен байланысы бар саясаткерлер және оппозициялық БАҚ қатысты болды. Қалған саясаткерлерге қатысты қатаң репрессиялар болған жоқ. Бұған оппозициялық партиялардың өкілдері Түркияның ең ірі екі қаласы – Стамбул мен Анкараның муниципалитеттерін басқарғаны дәлел бола алады.

Соңғы уақыттағы сыртқы саяси жетістіктерге қарамастан, олардың бірі Түркия Әзірбайжан жағында болған Қарабах қақтығысының соңғы кезеңіне белсенді қатысуы болып табылады, елдегі жағдай шынайылықтан әлдеқайда алыс. Жүйелік оппозиция күшейіп, Реджеп Тайип Ердоған мен оның партиясының саясатын белсенді түрде сынға алуда.

Қазіргі Мемлекет басшысының қарсыластары жаңа президенттік сайлауды талап етуде және ортақ кандидат ұсынуды жоспарлап отыр. Жеңістен кейін ол қазіргі президенттік басқару формасынан бас тартып, бұрынғы парламенттік жүйені қайтаруы керек деп болжануда. Оппозиция мерзімінен бұрын сайлауды талап етуі кездейсоқ емес.

Келесі сайлау циклі 2023 жылға жоспарланған, бірақ оған дейін бәрі болуы мүмкін. Дағдарыс жағдайында тұрған Түркия экономикасы толығымен құлдырауы да немесе Ердоған жағдайды түзете алуы да мүмкін. Сонымен қатар, 2023 жыл – бұл өте атаулы жыл.

2023 жылы Түркия мемлекетінің құрылғанына 100 жыл толады. Оған дайындық жүріп жатыр, көптеген маңызды оқиғалар жоспарланған.

Жалғасы бар…