Дала демократиясы немесе қазақша сайлау – ұлттық дәстүрлер туралы бар шындық

Қазақ даласында демократия болған жоқ деп ойлау әдетке айналған. Яғни, халық ештеңеге қатыспаған деген сияқты. Ол саңырау, мылқау, бейқам және ештеңе қызықтырмайтын болған. Оның пікіріне ешкім қызығушылық тудырмаған. Ешкім санаспаған. Халық өзімен өзі өмір сүре берген. Ал сайлауға түскелі тұрғандар мұндай нәрселер жасырын, ешкімге білдірмей шешкен. Содан кейін ғана факт ретінде ел алдында жариялаған. Немесе демократияның барлық көзге көрінерлік белгілерімен театрландырылған қойылым қойған…(қазіргі кездегідей.) Айта кету керек, бұл барып тұрған сандырақ.

Шын мәнінде, қазақ даласында демократия болды. Ол тіпті көп болды. Мен тіпті артығымен болған деп айтар едім. Қалай болғанда да, билік аймақтармен санаспай… өз қалауынша әрекет ете алмады. Яғни, жергілікті билеушілердің мүдделерін ескермей қоя алмады. Сонымен қатар, далада мұндай “командирлер” көп болды. Әрбір ру-тайпаның өз “көсемі” болды. Сондай ақсүйектік қолбасшысы. Басшы. Ақсақалы әрі үміті.

Ережеден тыс жайт

Сондай-ақ, Қазақ ордасының тарихында биліктің мұрагерлік жолмен берілуі болмағанын атап өткен жөн (яғни, іс жүзінде болмады: бір немесе екі жағдай есепке алынбайды). Оған қоса таққа отыру үшін еңбек сіңіру керек болды.

Мұрагерлік, немесе билікті туыстық принцип бойынша беру дәстүрлі түрде Ұлы Түрік қағанаты кезінде болған. Қазақ Ордасының тарихына келетін болсақ, мұнда басқа көзқарастар орнықты және олар өте қатал болды.

Кандидат ханның ұрпақтарының бірі болуы маңызды емес еді. Бұл, әрине, ескерілді, бірақ шешуші мәнге ие болмады. Халық алдындағы еңбегі маңыздырақ болуы керек. Көпшілік мойындаған. Беделді. Тек осындай жағдайда ғана адам патша тағына ие бола алады. Бұл ереже тек екі рет қана бұзылды, оның да өз себептері болды.

1644 жылы Есім хан билікті ұлы Салқам Жәңгірге берді. Бірақ сол кезде қазақ даласында Салқам Жәңгірден мықты ешкім болған жоқ. Екінші рет бұл 1781 жылы Абылай ханның ұлы Уәли таққа отырған кезде орын алды. Қалған барлық жағдайларда хандар жалпы дауыс беру арқылы сайланды.

Сайлау – басы

Енді сайлауға оралайық. Қайталап айтамын: қазақтың ең басты ханын сайлау керек болғанда, Ұлы түсінік пайда болды. Жалпыға бірдей. Әрине, сайлау күні ешкім плакаттар ілген жоқ және студенттерді қолдарына жалауша беріп қатарға тұрғызбады. Алдын-ала дайындалған сөз де сөйленбеді. Жай ғана тағайындалған күні халық белгіленген жерге жиналады. Әдетте, Түркістанда, Әзірет Сұлтанның қабырғасында.

Онда “қаланың ең жақсы адамдары” жиналды. Айтпақшы, ешкім ешкімді ол жаққа келуге мәжбүрлемеді, автобустармен тасымалдамады, сыйақыдан айырыласың және емтиханға жіберілмейді деп қорқытпады. Келу құрметті әрі міндетті іс болып саналды. Не дегенмен үлкен оқиға емес пе! Әдемі киінді. Әсіресе әйелдер. Балаларына мерекелік киім кигізді. Еркектер қару асынды.

Сонымен қатар, даланың шаңы сорылмайтынын және ағаштардағы жапырақтар боялмайтынын атап өткен жөн. Ол кезде ешқандай шаң болған жоқ. Егер ол болса, онда ол емдік түрі, оны ешкім байқамады. Сайлаудың тікелей алдында шыңғыс ұрпақтары арасынан ақсүйектер кандидатура ұсынды. Өздерінің күшті және әлсіз жақтарын қызу талқылады. Содан кейін, пікірталастардан кейін олар халыққа таныстырылды.

Ар жағында әркімнің өз дауыс беру құқығы болды, сөз сөйлегісі келсе мінбеге шығып, сайлауға түскен адам туралы ойындағысын айтты.

Сөз торғай емес немесе халықтың дауысы емес

Рас, бәрі айналасына қарап сөйледі: қазақ даласындаңы сөз салмақты болды. Ұнайды, ұнамайды деген деңгейдегі беделқұмарлық жүрмеді. Тексеріп алмай айтқан мәлімдемелер немесе құдай сақтасын, дәлелсіз айыптаулар ауыр зардаптарға әкелетін.

Әрбір сөз сөйлеуші осыны түсінді, сондықтан кез-келген айыптау бұлтартпайтын дәлелдермен расталуы керек еді. Мақтау да солай. Орынсыз жағымпаздық ешкімге ұнамаған. Көпшілік алдында сүйіспеншілік білдіру өте ұят болып саналды.

Бір сөзбен айтқанда, халық ханға үміткерді әдемі сөздер мен уәделер үшін емес, нақты әрекеттері үшін бағалады. Цензура болған жоқ. Полиция ешкімді қудалаған жоқ және ешкімге қол тигізбеді. Ия, бұл қажет емес еді, өйткені халықтың санасы басқаша болды.

Сөз сөйлеп жатқанда, электорат мұқият тыңдады. Өз пікірін басын изеу арқылы немесе орнында отырып, даусын көтеріп қарсылық айтып білдірді. Микрофонға кезек болмады (Айтпақшы, микрофондар да). Нәтижесінде хан “ашық дауыс беру арқылы” сайланды, бірақ шешуші дауыс элитаның үлесінде қалды. Ақсақалдардың.

Бірақ ол жерде кездейсоқ адамдар болған жоқ (шын мәнінде болмады: бір-екі адам есепке алынбайды.) Элитаны нағыз аристократтар, сұлтандар, ру билері, батырлар, ақындар, белгілі жыршылар құрады, яғни ақылымен, талантымен, батылдығымен және игі істерімен өз есімін даңққа бөлеген жандар.

Лайықты бол немесе киізсіз қаласың

“Инаугурация” жұма күні өтті. Жақсы ауа-райында. Ауа-райына көріпкелдер мен бақсылар жауап берді. Олар көктегі жауын-шашынмен сөйлесіп, сол күні жаудырмады. Содан кейін дәл ортасына төр – құрметті орын белгіледі. Ол жарқын және салтанатты болды. Кілемдер және текеметтермен безендірілді. Ол жерге барлық “патша әскер” отырды.

Ортаға, әрине, шеттерінде алтын жіптері бар ақ киізді төседі. Киіздің ақтығы пейілінің ақтығын білдірді. Содан кейін халық алдында “Сенат төрағасы” – ең құрметті ақсақал шығып, Ұлы Ұлыстың шешімін жариялады. Жаңа хан, яғни қазіргі тілмен айтсақ президент, Меккеге бет бұрып, киіздің оортасына отырды (ешқашан Бейжің, Вашингтон немесе Мәскеуге қарап отырмаған!) Ол отырды да, өзін мадақтауды күтті.

Содан кейін сенаторлар, депутаттар және ежелгі Парламенттің басқа өкілдері мінбеге кезек-кезек көтеріліп, жаңа ханның барлық атқарған еңбектерін жарыса айта бастады.

Осы сөздердің нәтижесінде халықта тек осындай адам ғана жер бетінде жұмақ орната алады, яғни барлық несиелерді есептен шығарып, барлығына кешірім беріп немесе кем дегенде әлемдегі ең дамыған отыз елдің қатарына кіргізе алады деген пікір қалыптасады. Содан кейін жаңадан сайланған Президент барлық қатысушылардың бастарынан асырыла үш рет жоғары көтерілді. Бұл рәсімнің мағынасы осы күні жойылды.

Маған бұл туралы Плано Карпини – папа тыңшысының жазғаны ұнайды. Күнделіктерінде ол мынадай жазба қалдырыпты:

“Көкке қарап, Құдайды таны, және төмендегі өзің отырған киіз туралы ойла! Егер сен өз патшалығыңды жақсы басқарсаң, егер әділ билік етсең, барондар мен князьдерді олардың қадір-қасиеті мен әрқайсысының күшіне қарай құрметтесеңіз, бүкіл әлем сенің қол астыңда болады және Құдай саған жүрегің не қаласа, соны береді.

Бірақ егер жағдай басқаша болса, сен бақытсыз әрі аянышты боласың, тіпті андағы отырған киізсіз де қаласың”. Әдемі!

Бақыт үшін ханнан бір түйір

Содан кейін ханға шашу шашып, барлық жақтан құттықтау лебіздері айтылып, ханға бас салатын. Бас салғанда қалай: ханның үстіндегі киімін жыртып, оны іш киіммен ғана қалдыратын.

Әр адам өзімен бірге “ханның берекесінің бір бөлігін” – құт алып кеткісі келетін (алаңдап отырғандарға айтарым – Қазақ хандығы тарихында бірде-бір әйел-президент болмаған. Сондықтан хан сайлауында ұят ештеңе болған жоқ.)

Содан кейін не болды? Халқының алдында жалаңаш тұру ханға лайықты іс емес екені түсінікті емес пе. Олар ханға сол кездегі алтын, парча, жібектенең жақсы тігінші арнайы тіккен киімді кигізді. Содан кейін парламентшілер ханды атқа отырғызды.

Содан кейін біздің сүйікті көрініс басталады (көптеген адамдар сол үшін келеді). Той туралы айтып отырмын. Ол тіпті қырық күнге созылды. Содан кейін тойдың уақыты жеті күнге дейін қысқарды. Шамасы, инфляция мен девальвация сол бақытты кезеңдерде де болған сияқты. Менің ойымша, жеті күн де жеткілікті. Тіпті тым көп.

Сонда да “ханды шешіндіру” жалғасты. Ханның барлық малы мен мүлкін халық таратып алды. Бұл рәсім хан сарқыты деп аталды. Оны да “ханның берекесі” хан қорасынан кем дегенде қошқарды өзімен бірге алып кеткендерге жұғысты болады деген сеніммен жасады.

Расында, содан кейін бәрі ханға он есе қайтып келеді (қайтады деп болжанды). “Болжанды”, өйткені қайтарылған мүлік мемлекеттік қазына болды. Бұл ханның жеке қазынасы емес. Ханның жеке мүлкі жоқ деп есептелді, өйткені ол өз қамын емес, халықтың әл-ауқатын ойлауы керек делінді.

Қазақша сенімсіздік

Бір кездері ұлы қағанды сайлағанда киізбен мойнына арқан байлап көтерген. Осы арқылы: біз сізді таққа көтереміз, бірақ егер әділдік болмаса, арқанмен асып қою біздің еркімізде” дегенді түсіндірген (Және біз білетініміздей, іліп қойған. Өлтірген.)

Кейін хан талау салтын енгізді. Бұл егер хан өз міндеттерін орындамаса немесе одан да жаман болса іске асатын. Ондай кезде адамдар одан бәрін оңай тартып алады: заңсыз мал, алтын, зергерлік бұйымдар, жылжымайтын мүлік, оффшорлық аймақтардағы шоттары… және ақыр соңында оны қуып жіберді.

Сонымен қатар, сүйкімсіз “егеуқұйрық” сияқты қарғыс айтты. Сондықтан “егеуқұйрық-хан” болған қорқыныш. Бұл оның бүкіл отбасы мен ұрпақтарына берілетін өшпес ұят (Ойлап қарасаң, бұдан жаман ештеңе жоқ).

Сондай-ақ ханды талақ ету дәстүрі – ханнан бас тарту болды. Бұл да төтенше шара. Бұл кезде халық өз ханынан бас тартып, үнсіз кетіп қалады. Хан жалғыз өзі қалды. Сарайсыз, уәзірлерінсіз, үкіметсіз, ұшақсыз, алып жүретін көліктерсіз, күзетсіз және тіпті жеке шаштаразсыз. Іс жүзінде патша-қуғын. Бұл қазақ даласында өліммен тең.

Бірақ, Құдайға шүкір, мұндай жағдайға жеткен жоқ. Өйткені олар ең лайықтысын таңдады. Және ол да шынайы сайланды. Халық арасында “Ханда қырықтан астам адамның даналығы бар” деген сөз бекер айтылмаған. Яғни, ақымақтар мен қулар хан бола алмаған (енді… болмаған десе де болады: бір-екі адам есепке алынбайды.)

Сондықтан қазақ даласында демократия тым көп болды … Менің ойымша, бәріміз осы туралы ойлануымыз керек. Немесе, кем дегенде, есте сақтап, біле жүруіміз қажет. Себебі олардың артында ғасырлық тәжірибе жатыр. Дәстүр. Және халық даналығы.