Азық-түлік бағасын реттеудің сәтсіздігі: кездейсоқтық па, әлде жүйелік жағылысу ма?

Кирилл Павлов

“Кеше (9 маусым — ред.) ҚР Ауыл шаруашылығы министрі Сапархан Омаров журналистің картоптың бағасы туралы сұрағына түсініксіз жауап берді: олар көтерме-тарату орталықтарын салған деседі. Осымен ауыл шаруашылығы министрлігі өз миссиясын аяқтады деп санайды”, — деп түсіндірді Павлов Facebook-тегі парақшасында картоп бағасының күрт өсуін. – “Ал бүгін (10 маусым – ред.) сауда және интеграция министрі Бақыт Сұлтанов ауыл шаруашылығы министрлігі мен жергілікті ӘКК (әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар) айыптады.

Ауыл шаруашылығы министрлігін – ішкі қажеттіліктерді өтеу көрсеткіштері 108% деңгейінде, ал тауар өндірісінің көлемі бар болғаны 1,9 млн тонна немесе жалпы алымның 47%-ы.

Картоптың көп бөлігі жеке қосалқы шаруашылықтарда өсірілетіндіктен, ол ресми саудаға қатыспайды

Картоп жеткілікті түрде өсірілді ме?

Өткен жылы біз рекордтық мөлшерде – 360 мың тонна экспорттадық, бұл тауар өндірісі көлемінің 19%-ы. Картоп экспортына шектеулер мен тыйымдар болғанын ескергеннің өзінде осындай. Біздің экспорттық өнімдерімізге күрт сұраныстың себептері – Ресей Федерациясындағы картоп дақылының аз өнім беруі. Өткен жылы ресейлік фермерлер үшін жыл сәтті болған жоқ.

Нәтижесінде көршілер біздің өнімдерімізбен қажеттіліктерін жабуды ұйғарды. Нәтижесінде өндірушілер қажет болған мөлшерден көп шығарды,

ал ішкі нарыққа картоп жеткіліксіз болып қалды. Сәйкесінше, өнімді импорттауға тура келді”.

ӘКК – “жүйелі азық-түліктік сыбайлас жемқорлық»

Бақыт Сұлтанов картоп тапшылығының орнын толтыру үшін Қазақстан Иран мен Пәкістаннан 28 мың тонна қымбат импорттық картоп сатып алғанын айтты. Бағасы отандық картоптан үш есе қымбат. Яғни, азық-түлік себеті қалағандай, ол енді килограмына 180-200 теңге бола алмайды.

Мұндай жағдайларға мемлекеттің қоржынында көзірі — ӘКК бар. Олар әлеуметтік маңызы бар өнімдер бағасы өскен жағдайда тұрақтандыру қорларын қалыптастырып, оларды демпингтік бағамен нарыққа шығаруы тиіс. Алайда бұл көзір тек қағаз жүзінде — әкімдіктердің есептерінде және криминалдық мәліметтерде жұмыс істейді.

Осыған байланысты министрдің әлеуметтік маңызы бар азық-түлік бағаларын белгілі бір “бақылау” туралы айтқаны қулық болып көрінеді. Бұл бақылау бар болса да, ол нарықтық механизмдерге сәйкес келе ме? Әлеуметтанушы Тимур Айсауытовтың пікірінше, азық-түлік бағасын ұстап тұру себептермен емес, салдармен күрес болып табылады.

Бәсекелестік – баға көтерілуімен ең жақсы күрескер

— Бір жағынан, халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға бағытталған кез келген шара әрқашан да жақсы, — деп есептейді сарапшы. — Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік өнімдерінің тізімін кеңейту ауыл шаруашылығы министрлігіне ресми түрде міндеттемелер қосады.

Тимур Айсауытов

Тағы бір нәрсе, бағаны реттеудің бұл шаралары тиімсіз. Олардың қандай нәтиже бергенін дүкендегі бағалардан көреміз. Тәуелсіздік жылдарында мемлекет әлеуметтік маңызы бар өнімдердің бағасын реттеуге тырысуда. Бірақ бұл құралдар мен механизмдер жарамсыз. Олар нарықтық механизмдер емес.

БАҚ өкілдерімен бірге базарларға көріну үшін бару, есеп беруге ыңғайлы алдамшы бағаларды көрсету — бұл бір нәрсе. Ал шындық – мүлде басқа

ӘКК тұрақтандыру қорларының жұмысын еске түсірейік. Көкөністердің дастарханға жетпей, шіріп кеткен кездері көп кездесті. Асыра пайдалану, ұрлау, сыбайлас жемқорлық – ол да болды.

Тимур Айсауытовтың пікірінше, бағаны реттеудің қолданыстағы жүйесінің сәтсіздігін мойындай отырып, жұмысты дұрыс бағытта бастау керек.

– Екіншіден, өз өндірісімізді дамыту қажет. Нарықтағы ұсыныс сұраныстан озып кетуі үшін. Келісесіз бе, өндірушілер ондаған емес жүздеген болса, бәсекелестіктің өзі-ақ баға мен сапаны реттейді. Біздің жағдайда күрес бағаның өсу себептерімен емес, олардың салдарымен күрес.

Салық салу, ағымдағы шығындар, энергия тасымалдағыштар бағасы тұрғысынан тым қымбат өндіріс тұтынушыға арзан өнімді бере алмайды

Оны шығынға ұшырайтындай етіп сатуға мәжбүрлеуге болмайды – нарықтық емес. Сауда желілерін емес, өндірушілерді субсидиялау қажет. Және осы процестің ашықтығын бақылау керек.