Амангелді Айталы: “Адам капиталы басты құндылыққа айналуы керек”

«Сіз социализм қоғамын құрамын дейсіз. Сіздің адамдық материалыңыз қандай? Кімдермен құрасыз? Ресей социализмге әлі дайын емес. Сіз оны күшпен, я қуғын-сүргінмен құрмасаңыз, адамдық потенциал, адамдық әлеует Ресейде жоқ», дегенді айтады ол.

Амангелді Айталы

Кейін, солай да болды. Питирим Сорокин сол айтыстан кейін көп кешікпей Ресейден Америкаға қоныс аударып, сол жерде 79 жасында қайтыс болады. Сол Питиримнің мынадай сөздері бар: «Қандай да қоғам болмасын, сол қоғамның жағдайы, ең алдымен, оның азаматтарының қадір-қасиетіне, біліміне байланысты», деген.

Ол сондай-ақ: «Нақұрыстар мен қабілетсіз адамдардан тұратын қоғам ешуақытта да үлкен табысқа ие бола алмайды. Бір топ сауатсыз надандарға тамаша конституцияны берсеңіз де тамаша қоғам құра алмайсыз. Ал, керісінше, талантты, дарынды, білімді, дені сау, жігерлі азаматтардан тұратын қоғам сөзсіз өмір сүрудің жаңа, ілгері жолдарына бастап, табысқа жетеді», дегенді де айтады. Кейін Питирим Сорокиннің осы ойы көптеген адамдардың назарын аударды. Ал, америкалық экономист Теодор Шульц ХХ ғасырдың 60-шы жылдарының басында адами капитал деген ұғымды енгізді.

Адам дамуының индексі не үшін керек?

Амангелді Айталы дүниежүзілік көрсеткіш – Адам капиталы индексінде Қазақстанның 97-орыннан 56-орынға қалай көтерілгенін де кеңінен тарқатып айтып берді.

– Бүгіндері «Білім экономикасы», «Парасатты экономика», «Ақылды экономика», деген тіркестер пайда болды. «Адами капитал» деп тек білімді, парасатты, дәулетті адамды айтамыз. Бұл ерекше капитал, ол адамнан бөліне алмайды, алып-сатуға келмейді, көзге көрінбейтін капитал, оның ықпалы, игілігі бірден көрінбейді де. Әлемдік қауымдастық бірнеше онжыл­дықтар бойы әр мемлекеттердегі адам да­муының деңгейін, негізгі өткір үрдіс­терін талдап келеді. Осы сараптамашылар негі­зінде Адам Дамуының Индексі (АДИ) (Ин­декс-Человеческого Развития-ИЧР) ғы­лыми есептер дайындалады. Бұл индекс мемлекеттердің білім беру, ден­саулық жағдайы және жан басына есеп­тегендегі табыстары бойынша үш бағытта жіктейді:

1. болжамды өмір жасының ұзақ­тылығына қарай денсаулық және ұзақ өмір сүру;

2. ересектердің сауаттылығымен және жалпы біліммен қамту коэффициентіне қарай білімге қол жеткізу деңгейі;

3. жалпы ішкі өнім деңгейіне сәйкес лайықты өмір сүруге болатын жан басына есептегендегі табыс АҚШ долларымен өлшенеді.

Осы деңгейлерге сәйкес әлем мем­лекеттері төрт категорияға бөлінеді:

1.Адам дамуының индексі өте жоғары елдер;
2. Адам дамуының индексі жоғары елдер;
3. Адам дамуының индексі орта елдер;
4. Адам дамуының индексі төмен елдер.

Қазақстан осының ішінде екінші, яғни Адам дамуының индексі деңгейі бойынша жоғары елдердің қатарына жатады. Біздің елдің негізгі көрсеткіштері:

– болжамды өмір жасының ұзақтығы-71,62 жас;

– орта есеппен білім алу ұзақтығы-14,5 жыл (мектеп, университет: бакалавриат, магистратура, доктарантура);

– жалпы ішкі өнім бойынша адам басына есептегендей табыс-девальвацияға дейін 15219 доллар, теңгемен қазір 2 млн. 287 мың 1 теңге.

Қазақстан 188 елдің ішінде 56-орынға ие болды.

Бұрынғы Кеңестер Одағы мемлекеттер Адам дамуының индексі жоғары Ресей мен Белоруссия, олар 50-ші орынды бөліседі. Грузия –76, Азербайжан –78, Украина – 81 және Армения – 85 орындарда. Басқа посткеңестік елдер АДИ бойынша көрсеткіштері төменгідей: Молдава – 107 орында (Еуропадағы ең төменгі көрсеткіш), Түркменстан – 109, Өзбекстан – 114, Қырғызстан – 120 және Тәжікстан – 129 орындарда.

Бұрынғы Балтық жағалауындағы елдер ғана адам даму деңгейі бойынша ең жоғары топқа кірген: Эстония – 30, Литва – 37, Латвия – 46 орындарда.

Рейтингілердің соңында кенже қалған даму деңгейі өте төмен елдер тұр. Бұл елдер Африкада, Сахараның өңтүстігінде орналасқан: Бурунда, Чад, Эритерия, Орталық Африка Республикасы және Нигер. Бұл елдер тәуелсіздік алған, бірақ, даму жолына төселмеген, болжамды өмір жастарының ұзақтығы 40 пен 50 арасы, әлеуметтік-экономикалық жағдайлары өте күрделі, дағдарыста, халықтың сауаттылығы да төмен, тек 30-40 проценті оқи және жаза біледі, адам басына есептегендей табыс жылына 1 мың доллар. Кейбір жеке саладағы табыстарына қарамастан, олар кедейліктен, білім алуға мүмкіндіктің жоқтығынан, ауру-сырқаудан, әсіресе, безгектен, иммунитет тапшылығынан азап шегіп отыр. Бұл елдердің дамуын тежеп отырған ұлтаралық және дінаралық қақтығыстар. Сондықтан келісім, тұрақ­тылық – ерекше құндылық, баға жетпес капитал.

Бір кезде Қазақстан Адам дамуының индексі деңгейі бойынша 97-ші, кейін 78-ші, 67-ші орындарда болды.

Айта кетейік, Адам дамуының индексі бойынша бірнеше жыл ең жоғары табыстарға жеткен ел – Норвегия. Өмір жасының ұзақтығы бұл елде ең жоғары – 81,6 жас, адам басына шаққандығы табыс – 64992 АҚШ доллары. Кедейлері жоқ ел. Норвегия – әлемдегі мұнай мен газ өндіруші, сатушы ел. Норвегиямен қатар Адам дамуының индексі жоғары елдер қатарына Австралия, Швейцария, Дания, Нидерланды, Германия, Ирландия, АҚШ, Канада, тағы басқа біз талаптанып қатарларына қосыламыз деп отырған мемлекеттер бар.

Қазақстанның Адам дамуының индексі бойынша көрсеткіштері еліміздегі аймақтар арасындағы алалықты көрсетпейді. Елімізде аймақтардың дамуы біркелкі емес, біреулерінің экономикалық дамуы жоғары болса, біреулері бар мүм­кіндікті пайдалана алмай отыр.

Жалақысы жоғары бағаланған елде сапалы адам капиталы болады

Ғалым Қазақстандағы сапалы адам капиталы қай өңірде топтасқанын ғылыми есеп арқылы есептеп беруге тырысты.

– Президент Нұрсұлтан Назарбаев Ақтөбе облысы бола­шағы мол өнеркәсіптік өңір болып саналатынын, дегенмен, еліміздің ішкі жалпы өніміне қосатын облыстың экономикалық үлесі жылдан-жылға кеміп келе жатқанын айтты. Мұндай үрдіс 2012 жылдан бері жалғасуда. Біз оның себептерін анықтап, тиісті шаралар қабылдауымыз керек,– деді Нұрсұлтан Назарбаев.

Шындығында да, 2012 жылы облыстың экономикалық үлесі – 5,7%,2013 жылы – 5,1%, 2014 жылы – 4,85%, 2015 жылы – 4,3% құраған. Ішкі жалпы өніміне Алматы қаласының үлесі мол – 21,1%, ең үлесі төмен Солтүстік Қазақстан облысы – 2,2%. Ақтөбе облысы – 9-орында. Осыған сәйкес, аймақтардың адам басына есептегендегі табыстары да бірдей емес. Ең табысы мол аймақ – Атырау облысы, адам басына есептегендегі табысы – 7 млн. 84 мың 90 теңге. Ең табысы төмен аймақ Оңтүстік Қазақстан облысы – 892 мың 600 теңге, (16-орын). Ақтөбе облысының адам басына есептегендегі табысы 2 млн. 67 мың 800 теңге, (8-орын). Бұл әрине орта есеп­­пен алғанда, қала, аудандар арасында айыр­­машылықтар да бар. Астана мен Алматы қалаларының адам басына есептегендегі табысы 5 млн. астам, олар 2-3 орындарда.

Мұның бәрін не үшін айтып отырмын. Себебі жан басында есептегендегі табыс тұр­ғындардың сатып алу қабілетіне, бала­ларының білім алуына, сапалы емде­луіне, баспана алуына мүмкіндік береді, қолайлы не қолайсыз көңіл-күй де туғызады.

Президенттің «кезең кезеңмен» деуі­нің астарында тілді үйретуді бір қызу науқаншылыққа айналдырмау ұста­нымы жатыр

Амангелді Айталы сұқбат кезінде бір өкініші туралы айтып қалды. Ғалымның айтуынша, біздегі жастардың бірқатары білім емес, диплом алуға тырысып, ұмтылады, бұл өте өкінішті, әрине.

– Президент білім беру жүйесіне зор мән берді. Үш тілді оқуға кезең-кезеңмен көшу мәселесін айта келіп, қазақ тілінің басымдығының сақталатындығына баса назар аударды. Биылғы жылы «Баршаға арналған тегін кәсіптік техникалық білім беру» жобасы іске асырыла бастайды» деді Елбасы. Бірқатар мектеп бітірушілер теміржолшы, құрылысшы, басқа да жұмысшы мамандықтарын таңдайды, оларға ағылшын тілін білу міндетті де болмас. Сондықтан, ағылшын тілін, мүмкін, оқушылардың мамандық таңдауына байланысты оқытып, қаржыны тиімді пайдаланған да жөн. Сонымен бірге, біз қанша тілді үйреткенімізбен, тілдік орта болмаған жерде тіл ұмытылады. Сондықтан, бірқатар мемлекеттер де ағылшын тілін болашақ дипломат болам деушілерге, шетел компанияларында белгілі мамандықтар бойынша жұмыс істеймін деушілерге, жаратылыстану, басқа да ғылымды таңдаған оқушыларға арналған мектептерде, топтарда оқытады.

Президенттің «кезең кезеңмен» деуі­нің астарында ол тілді үйретуді бір қызу науқаншылыққа айналдырмау ұста­нымы жатыр. Қазақ мектептерінде ағыл­шын тілі орыс тілі емес, тек қазақ тілі арқылы оқытылуы тиіс. Елбасы қала мен ауыл мектептері арасындағы білім беру сапасының алшақтығын азайтуға мән берді. Қазақстанда шағын жинақталған мектептер барлық мек­тептердің 44,1% құрайды. Мына пәндер бойынша кабинеттер жоқ: фи­зика – 37,7%, химиядан – 39%, био­логия­дан – 39,3%, математикадан – 29,3%, линг­­­ва­фон кабинеттері – 49%. Ол мектепте оқитын оқушылардың орташа балы республика бойынша ҰБТ қортындыларынан 4,45 бал төмен. Бұлар негізінен қазақ мектептері, бұл оқу­­шылардың хұқын шектеу, болашақ қазақ интеллигенциясының сапасына да үлкен зиян келіп отыр.

Ғалымдардың баяғыдан бері анық­таулары бойынша, төрт жасқа дейінгі ба­ланың бойына сіңірген білім мен тәрбие ісіне жұмсалған қаржы ең тиімді ұлттық инвестиция, ол бес еселеп қайтарылады. Ал, осы салада қаржы үнемдеу ол түбі қайыршылыққа апарады. Сондай-ақ 11 жасқа дейін балаға арналған инвестиция баланың жасампаздық қабілетін, күшін өсіреді, ал, оған мән берілмесе, кертартпа, тоқмейіл мінез қалыптасады.

Бүгін де Қазақстанның 10 аймағында, оның ішінде де Астана, Алматы қалалары, Ақтөбе облысы да бар, барлық балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен қамтуға мүмкіндігі жоқ. Осының салдарынан әйелдер де еңбекке араласа алмай отыр. Ақтөбе облысында балалардың 92% ғана мектепке дейінгі тәрбиеге қол жеткізген.

2018 жылы барлық сәбилер балалар бақшасына баратын болады. Тек 2016 жылы облыста 3090 орынды сегіз мектеп іске қосылды. Мектепке жұмсалған интеллектуалдық еңбек пен қаржы өз тиімділігін бүгін емес, ертең береді. Студент бұл ертеңгі күннің капиталы, уақыт өте ол экономикалық, кісілік, саяси құндылыққа айналады. Өкініштісі, жастардың бірқатары білім емес, диплом алуға тырысады.

Интеллектуалдық элита енді қалыптасып келеді

Ал, Қазақстандағы әр қызметкер бір жылда 17 мың доллардың өнімін өндірсе, дамыған елдерде ол 90 мыңға тең. Ауыл шаруашылығында бір қызметкер 3 мың доллардың өнімін өндірсе, дамыған елдерде – 50-70 мың доллардың өнімін өндіреді.

Интеллектуалдық элита енді қалыптасып келеді. Қазақстан бүгін шет елдерден жоғары кәсіби мамандарды әкеліп жатыр. Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің деректері бойынша, әр жылы шамамен елге 30 мыңға жуық маман жұмыс жасайды, олардың 70-80% жоғары кәсіби мамандар, менеджерлер. Әрбір банк, ірі компанияларда шет елдік кеңесшілер бар. Сонымен бірге, Қазақстаннан білімді адамдар кетіп те жатыр. 2015 жылы Қазақстаннан 30080 адам кеткен. Олардың 70% еңбекке жарамды жоғары білімді мамандар, инженерлер, экономистер, заңгерлер, дәрігерлер. Негізінен олар Ресейге көбірек кетуде.

Ал, келушілер кетушілерден екі есе кем. Олардың көбі қазақтар (60%), 77% еңбекке жарамды, басым көпшілігі орта және арнаулы орта білімді мамандар.

„Қымбат адам„ ол – білімді, дені сау, табысты, несие төлеуге қабілетті

Ғалым темекі тарту, арақ ішу, ысырапшылдық, тойға, садақаға шашылу, тыраштанып қаржы шашу ол кедей, артта қалған елдердің әдеті екенін айтады. Өкінішке қарай, бұл іс-қимылды бізде қалыпты жағдай деп қабылдайтындар көп.

– Жоғары адами капитал, біріншіден, адамның өзіне, өзінің денсаулығына басқа көзбен қарауға бейімдейді, денсаулық өзінің, отбасының байлығының, табысының көзі, өзіне жұмсалған қаржының қайтаруының шарты, несие алып оны төлеудің кепілі. Сондықтан, еңбек ақысы жоғары мықты дәрігерге, сапалы денсаулықтың инфро­құрылымына сұраныс өсіп отыр. Спорт, әртүрлі демалыс орындарының да дамуы қажет.

«Қымбат адам» ол білімді, дені сау, ай сайын табысы бар, отбасын асырайтын, несиесін төлеуге қабілетті, денсаулығын күтетін азамат.

Темекі тарту, арақ ішу, ысырапшылдық, тойға, садақаға шашылу, тыраштанып қаржы шашу ол кедей, артта қалған елдердің әдеті.

Бүгін салауатты өмірдің үлгілері жайлап бізге де келіп жатыр. Екіншіден, адами капитал адамды өзін-өзі сыйлатуды қалыптастырады. Білімді, дені сау, дәулетті маман, өзіне-өзі қожа, ол қол жайып көмек сұрамайды, өз қасиетін бағалайды, ол «кішкентай» тәуелді адам емес, өзгені де сыйлайды, ешкімге табынбайды.

Амангелді Айталы міндетті медициналық сақтандыруға қатысты ойымен де бөлісті.

– Президент Жолдауына сәйкес міндетті медициналық сақтандыру жүйесі енгізіле бастайды. «Бұл жүйенің тиімділігі әлем­дік тәжірибе арқылы дәлелденген», – деді президент. Ақтөбе облысы халқының болжамды орта жасы – 72,00 жас, әйелдердің жасы – 76,42, ерлердің жасы – 67,29. Ақтөбе облысында бес жасқа дейінгі сәбилер арасында шетінеу жоғары – 11,77, бұл 2010 жылмен салыстырғанда төмен (19,78), бірақ дамыған елдерде бұл 3-5-тен аспайды. Сәбилердің ең аз шетінейтін қаласы Астана (8,08), ең көп шетінейтін Қызылорда облысы (16,45), 2010 жылы 26,5 болған. Ақтөбе облысында болжамды өмір жасы ұзақтығы өседі деген сенім бар. Ақтөбе қаласында аймақтық медициналық кластер, әлемдік деңгейдегі клиникалармен келісім-шарттар жасалуда.

Халықтың денсаулығы әлеуметтік тұрмыс, экологиялық жағдайына қол жеткізуге таза суға байланысты. «Без ка­на­лизации нет цивилизации» деген қа­натты сөз бар. Елімізде, алдын ала де­рек­тер бойынша, тұрғын үй қорының 60,3% кәрізбен, 40,0% орталықтан жылытумен, 39,8% ваннамен немесе себізгімен, 91,4% газбен, 36,6% орталықтан ыстық сумен жабдықталған.
Сонымен, Президент Жолдауындағы белгіленген еліміздің экономикалық және әлеуметтік дамуы жаңашыл білім, ғылым, технологияға, әсіресе, тиімді инвестиция са­луға лайық адами факторға басымдық береді.

Айта кетелік, Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстанның үшінші жаңғыруы жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында экономиканың әлемдік өсімінің орта деңгейден жоғары қарқынын қамтамасыз етуге және 30 озық елдің қатарына қарай ілгерілеуге лайықты бес басымдықтар анықтады:

1.экономиканың жетелдетілген технологиялық жаңғыр­тылуы;

2.бизнес ортаны түбегейлі жақсарту және кеңейту;

3.макроэкономикалық тұрақтылық;

4.адами капитал сапасын жақсарту;

5.институционалдық өзгерістер, қауіпсіздік және сыбайлас жемқорлықпен күрес.