АҚШ пен бүкіл әлем үшін ауған тұзағы. 5-бөлім

Егер бұрынғы стратегия аясында Вашингтон өзінің геосаяси мүдделерін идеологиямен үйлестірсе, онда Иран, Қытай және Ресей өздерінің жаңа саясатында олар әдеққайда сындарлы болады деп ойлауы мүмкін.

Тиісінше, олармен келісіме келуге болады, оның ішінде әлемдік саясаттағы жауапкершілік аймақтарын бөліп алу туралы. Бұл Иран, Қытай және Ресейдің мүдделеріне сәйкес келетіні түсінікті.

Қалай болғанда да, олар АҚШ-тың Ауғанстаннан осылай асығыс эвакуацияланып, геосаяси және идеологиялық харакири жасауына кедергі келтірмейтіні анық. Бірақ сонымен бірге оларға әлі де кепілдік қажет болды.

Шығыс дипломатиясы

Иран үшін талибтердің Хазар шейіттеріне тиіспеуі; Ресей үшін – Орталық Азияға қауіп төндірмеуі; Қытай үшін – радикалды көзқарастағы ұйғырларды қолдамауы маңызды болды.

Бұл елдердің саяси топтары үшін оларға тек талибтердің өкілдері ғана бере алатыннан гөрі маңызды кепілдіктер қажет екені анық. Бұл тұрғыда олардың Иранға, Қытайға және Ресейге 2021 жылдың шілдесіндегі сапарлары демонстрациялық сипатта болды.

Бұл болып жатқан жағдайға араласпау үшін жеткіліксіз болғаны анық. Кем дегенде, бұл Иранға қатысты әділ болды.

Шығыстағы саясат үшін келісімге қол қоюға болатын және оның орындалуына кепілдік беретін контрагенттің қандай да бір түрі болуы керек.

Бұл тұрғыда жаздың қиын күндерінде Иран, Қытай мен Ресейге мұндай кепілдіктерді тек Пәкістан бере алатын еді. Міне, Ауғанстандағы тамыз оқиғасына қатысты шешім қабылдаудың негізгі элементіне келдік. Бұл Пәкістан екені анық.

Тек Пәкістан ғана Иран, Қытай және Ресей үшін талибтердің міндеттемелерін орындауға кепілдік беруге жеткілікті ықпалы бар еді

Ауғанстанның бүкіл аумағында – Нимруздан Гератқа дейін, Бадахшаннан Желалабадқа дейін қарулы қысым көрсете алатындай талибтарды күшейтуге тек Пәкстанның ғана мүмкіндігі жететін еді.

Пәкстан іздері

Тамыз айының ортасынан кейін Ауғанстан қалаларының көшелерінде қаптап жүрген талиб содырларының арасында келбеті Оңтүстік Азия елдеріне тән  адамдар айқын көрінді.

Бұл тіпті пуштундар емес еді, бірақ олардың саны да көп болды. Қалай болғанда да, пәкістандықтар Хайбер Пактунхва провинциясындағы пуштундардың арасынан шексіз адам ресурстарын қолдана алады.

Пуштундар арасынан шыққан Пәкістан өкілдері ғана шығу тегі пуштун ауған әскерін қарулы қарсылықтан бас тартуға көндіре алды.

Тек Пәкістан өкілдері Ауғанстандағы көптеген ықпалды адамдармен келіссөздер жүргізе алды. Мысалы, сол солтүстік провинцияларда. Бұл тек талибтер шабуылдаған кезде олардың бейтараптығын және қарсыласудан бас тартуын қамтамасыз ете алды.

Бұл Ауғанстанның солтүстігін барлық ұлттық азшылықтарымен және қарсы тұру дәстүрлерімен талибтер билігінің тез әрі соғыссыз басып алудың маңызды шарты болды

Тек Пәкістан талибтер шабуылын ұйымдастыруда стратегиялық жоспарлауды қамтамасыз ете алды. Дәл осы кезде олар бірінші кезекте Орталық Азиямен, сондай-ақ Иранмен шекарадағы шекара нүктелерін басып алды және осылайша талибтерге қарсы Солтүстік одақ құруға мүмкіндік бермеді. Бұл шешім шын мәнінде Ауғанстан үкіметінің құлайтынын алдын ала анықтады.

Балама таңдауы жоқ делдал

Ақырында, тек Пәкістан ғана ықпалды болды, АҚШ-пен келіссөздер жүргізе алды және 2001 жылға қарағанда талибтерге лайықты жағдайды қамтамасыз ете алатындығына сендірді.

Оқиғалардың осылай дамуы, әсіресе АҚШ-тың «Талибанмен» (ұйым ҚР аумағында тыйым салынған) ең жоғары деңгейде келіссөздер жүргізуі аясында мүмкін еді. Сонымен қатар, олар Ауғанстандағы тамыз дағдарысы кезінде онда емін-еркін жүрді және әлі де қарулы талибтерге жақын жүр.

Еріксіз сұрақ туындайды, неге олар «Талибан» қарулы күштерінің кез-келген әрекетінен қорықпайды. Неліктен олар Гуантанамода бірнеше жыл түрмеде қамауда ұстаған және террористер деп атаған адамдардың тәртіп бойынша әрекет ететініне сенімді? Неліктен олар келісім-шартқа сенімді?

Бұл жағдайда бәрін қамтамасыз ететін және кепілдік беретін делдал бар деген сөз. Әлбетте, бұған тек Пәкістан ғана үміткер бола алады.

Сонымен қатар, Пәкістан азаматтары Ауғанстанның оңтүстігіндегі саяси процестерге белсенді қатыса бастағаны белгілі болды.

Пәкістанның Ауғанстанға қызығушылығы

Тұтастай алғанда, Пәкістан  «Талибанды» басқаратын рөлге өте қолайлы үміткер. Бұл оның 1994 жылы осы ұйымды құруға қатысқанын ескермегенде.

• Біріншіден, пәкістандықтар АҚШ-пен де, Қытаймен де ұзақ уақыт қарым-қатынаста.
• Екіншіден, Пәкістанда дінге радикалды көзқарасы бар адамдар мен ұйымдар жеткілікті. Бірақ бұл елдің армиясы мен арнайы қызметтері оларды бақылайды және ойға қонымды шектеуде ұстайды.
• Үшіншіден, Пәкістан 1990-шы жылдардың басынан бастап Орталық Азияға көлік дәліздерін ашуға мүдделі. Ол үшін бұл өте маңызды, өйткені оның Үндістанмен қарым-қатынасы өте шиеленісті.

Егер “Талибан” тәртіпті қамтамасыз етсе, тіпті өте қатал болса да, бұл барлық жобалардың орындалуын қамтамасыз етеді. Мысалы, өзбек Термезінен Пәкістанныңң Пешаварына теміржол салу немесе Түрікменстаннан Пәкістанға ТАПИ (Трансафган газ құбыры) құрылысын салу.

Мұның бәрі Пәкістанның және белгілі бір дәрежеде АҚШ-тың мүдделеріне тікелей жауап береді. Себебі олар Ауғанстанда болған кезде бұл жобалардың барлығы қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлерге тап болды.

Иран, Қытай және Ресей аумақтары арқылы өтпейтін Орталық Азиядан келетін көлік дәліздерінің болуы 90- жылдардан бастап әрқашан осы аймаққа қатысты американдық стратегияның бөлігі болып келді.

Сондықтан Пәкістан іс жүзінде Ауғанстандағы жағдайдың негізгі реттеушісі болды. Енді Исламабад Орталық Азия мемлекеттерін, Қытай мен Ресейді толғандыратын басқа елдердің қауіпсіздігіне жауап береді. «Талибанның» батыс елдерін алаңдататын әйелдерге, сондай-ақ діни азшылықтарға қатысты ұстанымы Иранның алаңдаушылығын тудыруда.

Бұған қоса, Пәкістан АҚШ-тан қаржыландыру тоқтатылған жағдайда, жұмыс орындарының қысқаруы сөзсіз болған жағдайда, Ауғанстан экономикасының күйреуіне жол бермеу туралы ойлануы керек. Бұл, әсіресе, мемлекет қамтамасыз еткен жұмысқа қатысты.

Дағдарыс мәселесі

Шын мәнінде, бүгінгі мәселе – американдықтарға және басқа батыс елдеріне жұмыс істегендіктен, елден қашуға тырысатын ондаған мың ауғандықтарда емес.

Әлдеқайда үлкен қиындықтар іс жүзінде сөзсіз экономикалық дағдарысқа байланысты болуы мүмкін. Миллиондаған адамдардың өмір сүруге қажетті табысын жоғалтудан басқа, Ауғанстан үшін маңызды, ең алдымен азық-түлік импортының қалай қаржыландырылатыны мүлдем түсініксіз. Әсіресе, Ауғанстанның орталық банкінің қаражаты бұғатталғанын қалғанын ескерсек.

Ауғанстанда бүгінде 38 миллионға жуық адам тұрады. Бұл 2001 жылмен салыстырғанда шамамен екі есе көп. Экономиканың құлдырауы миллиондаған адамдардың өмірін құрдымға әкелуі мүмкін. Оларды асырау өте қиын болады.

Ауғанстанда билікті басып алу бойынша жасырын операцияны кім жүргізді, әскер және полициямен тізе бүгу туралы келіссөздерді кім жүргізді, қарапайым шешімі жоқ керемет қиын жағдайға әкелді.

Керісінше, көптеген қатысушылар үшін көптеген тактикалық міндеттер сәтті шешілді деп болжауға болады. Бірақ стратегияға келетін болсақ, жауаптан гөрі сұрақтар көп.

Талибтерге қарсылық бар ма?

Алайда, операция шынымен де керемет жүргізілгенін мойындау керек және оған ұзақ уақыттан бері дайындалған. Айтпақшы, 2001 жылдың қарашасында талибтер де американдық жаяу әскердің қатысуынсыз-ақ құрастырылған үй тәрізді шашылып қалған болатын. Пуштундар ол кезде көбіне үйлеріне қайтты. Пәкістанның тумалары өз елдеріне кетті.

Тек солтүстікте өзбектер мен тәжіктер талибтер тобын қоршап алды, олардың қатарында көптеген шетелдік әскерлер мен пәкістандықтар болды. Содан кейін ең беделді пәкістандықтарды Кундуз әуежайынан ұшақпен Пәкістанға алып кетті деп айтты.

Қалған адамдардың көпшілігі өзбек генералы Дустумның жауынгерлерінің қолынан қаза тапты, оларды теміржол контейнерлеріне қамап, күн астында қалдырды.

Бүгін Дустум қарсы шығуға тырысып жатыр. Айтпақшы, ол Панджерге келді деген ақпарат пайда болды, онда Ахмад Шах Масудтың ұлы Ахмад Масуд және вице-президент Амрулла Салех қарсылық ұйымдастыруға тырысуда.

Дустум туралы ақпарат нақты емес, бірақ тәжік басшылары қазіргі күнге дейін талибтер өздерін жағымсыз жағынан көрсеткенше, Панджширде біраз уақыт төтен бере алатындарына сенеді.

Олар сол кезде сыртқы күштер қазіргі дағдарыс жағдайына деген өз позицияларын өзгертеуі мүмкін деп үміттенетін тәрізді

Немесе кем дегенде талибтермен немесе Пәкістанмен келісім жасау сияқты. Яғни, әңгіме келіссөз позициясын жақсарту туралы болып отыр.

P.S.:

Ауғанстан тарихында көптеген ауыр қайғылы сәттер болды. Бүгінде біз олардың ең қиынының куәсі болған тәріздіміз. Оның үстіне,  заманауи мемлекеттің моделін құру жобасының барлық институттарымен бірге сәтсіздікке ұшырағаны туралы сөз болып отыр.

Бұл мемлекет бірнеше күн ішінде жоқ болды, артында абдырап қалған елі мен тарихтың аяқталғанының айқын сезімі қалды. 30 жыл бұрын Фукуяма айтқан сөздердегі мағынада емес екені түсінікті.