АҚШ Ауғанстандағы жағдайда қулығын асыруда – Сұлтан Әкімбеков

Біз Сұлтан Әкімбековке осы тезистердің кейбіріне түсініктеме беруді өтіндік. Сұлтан Әкімбеков – тарихшы, саясаттанушы, Азиялық зерттеулер институтының директоры, “Азия орталығы” журналының бас редакторы, “Ауған түйіні және Орталық Азиядағы қауіпсіздік мәселелері” (1993 жылы басылып шыққан, 2007 жылы қайта басылған), “Ауғанстан тарихы” (2015) монографияларының авторы.

Америкалықтар Ауғанстанды өз жолымен қайта құруға тырысты

– АҚШ әскерилері Ауғанстан үкіметінің қарулы күштері соғысқысы келмеді, сондықтан астанасы құлады деп мәлімдеді. Мұндай төмен мотивацияның себебі неде?

– Бұл жағдайда америкалықтардікі қулық, және де бұл түсінікті. Кеткеннен кейін армия мен полициядан шыққан 300 мың қарулы адам бір айға қалайша шыдамағанын түсіндіріп жатудың қажеті жоқ. Бұл жерде,

АҚШ 20 жыл бойы іс жүзінде идеалистік үлгі бойынша Ауғанстанның мемлекеттік институттарын құруға тырысты

Бұл негізгі институт ретіндегі армияға да қатысты болды.

2001 жылы олар талибтерді жеңді, өйткені олар жақта түрлі ұлттық және діни қауымдастықтар  – өзбектер, тәжіктер, хазарлар, исмаилиттерден құралған жергілікті милициялар, сондай-ақ кейбір жағдайларда пуштун тайпалық милициясы жаяу әскер ретінде жақтасты. Содан кейін АҚШ армияны бірыңғай стандарттарға сай құра бастады, ол үшін барлық аталған қарулы жасақтарды қарусыздандырды. Америкалықтар олардан мемлекеттік институттарға қауіп төндеді деп ойлады.

Теориялық тұрғыдан алғанда, бұл дұрыс. Бірақ іс жүзінде – Ауғанстанда ірі және өте ынталы әскери құрылымдар болған жоқ. Америкалықтар армия бөлімдерін Ауғанстанның барлық ұлттары мен қауымдастықтарынан аралас алу принципі бойынша құрды. Бірақ

өзара сенімсіздік пен бұрыннан келе жатқан қайшылықтар ешқайда кеткен жоқ. Американдықтар елде болған кезде, бұл қиындық туғыза қойған жоқ

Ал олар кететіндіктерін мәлімдеген кезде, бұрынғы қайшылықтар бірден шиеленісіп кетті.

Сонымен бірге, бұрын жергілікті норма бойынша бүкіл әскерді басқарған Абдул Рашид Дустума, Атта Мохаммад Нұра, Исмаил-хан сияқты ескі командирлер, әрине, талибтерге қарсы тұруға тырысты, бірақ олардың мүмкіндіктері бұрынғыдай болмады.

1992 жылы ондаған мың этникалық өзбектерден құралған 53-жаяу әскер дивизиясын басқарған Дустум Ауғанстан Үкіметінің тағдырын шешті

Бүгін ол нашар ұйымдастырылған жүздеген қолдаушыларға басшылық еткен болуы мүмкін. Пуштундар солтүстікте үкімет әскері қолбасшылығында соғысуға деген ынта білдірмесе (оларға бұл не үшін қажет?), Дустум, Мохаммад Нур тәрізді қарттар әскери құрылымсыз не істей алады?

Талибтердің шыдамдылығы уақытша

— Кабулдан алғашқы репортаж – талибтер ешкімге тимеген және полициядан кешірім сұрады. Бұл уақытша шара ма, әлде талибтер шынымен де жұмсақтықпен басқаруға дайын ба?

– Тактикалық тұрғыдан алғанда, бұл әр қалада соғыспау үшін өте қисынды. Тағы бір нәрсе, соңы не болады. Бірақ

1990-жылдары да талибтер бұрынғы коммунистерді белсенді түрде қабылдады, саны аз халықтан шыққан бұрынғы қарсыластардың көпшілігі солардың жағына өтті

Мысалы, 1998 жылы өзбек генералы Абдул Малик пен тәжік Башар Саланги осылай істеді.

Талибтер шынымен де салыстырмалы түрде қалыпты әрекет етуде. Бірақ бұл әзірге, олар қазір билікті басып алып жатыр

Содан кейін олар барлық ықтимал қарсыластарды қарусыздандырады, сол кезде көреміз. Тағы бір мәселе, бүгінгі таңда сыртқы күштер арасында талибтерге қатысты белгілі бір консенсус бар. Әрине, оны тежеуші фактор деп санауға болады.

Тәртіп қатаң болмақ

— Әлеуметтік желілерде кейбір сарапшылар Ауғанстан туралы ештеңе білмейтінін, бірақ жүк көліктерінің иелері талибтер келгелі ел арқылы өту әлдеқайда арзан бола бастағанын айтуда. Тек ресми төлемдер қалған, бюрократия айтарлықтай азайғанн. Бұл шындық па?

– Бұл айтылғандар біртүрлі. Олар билікке келгеннен бері аз ғана уақыт өтті. Бұл жүк тасымалдау саясаты туралы пікір қалыптастыру үшін жеткілікті емес. Тағы бір айта кетерлігі, 1990 жылдары талибтер билікке жол бойында жүк көліктерінен алым жинаған дала командирлерінің қызметін асыра пайдалануымен күресеміз деген ұранмен келген. Ол кезде Кандагар провинциясында жергілікті күштердің 50-ге жуық шартты кедендік бекеттері болды.

Бұл саудагерлерге ұнамағаны түсінікті, содан кейін олар талибтерді қолдады. Сондықтан жүктерді тасымалдау оңай болады деп болжауға болады. Бұл тұрғыда талибтер өте қатал тәртіп орнататыны түсінікті.