Мәжілістің таратылуы және кезектен тыс сайлау болуы мүмкін бе? — сарапшы

Әкімдерді сайлаудың екінші кезеңі күтілуде

— Бұрын көптеген адам саяси, атап айтқанда, партиялық өмірді батпаққа ұқсататын. Сайлау кезеңінде ғана қозғалыс пайда бола бастайды, бірақ ұзаққа созылмайды және еш әсері жоқ, кейін бәрі қайтадан ұйықыға кетеді.

— Бүгінгі таңда бәрі өзгерді, қазір жағдай мүлдем басқаша. Біз қоғамда, әсіресе партия құрылысы саласында айтарлықтай үлкен белсенділікті байқап отырмыз.

Біріншіден, бір кездері елдің саяси өмірінде болған, бірақ кейбір жағдайларға байланысты басқа салаларға кеткен адамдар өздерін қайтадан жариялай бастады.

Екіншіден, мүлдем жаңа адамдар пайда бола бастады, олар да саяси ойыншылар мәртебесін талап етуде.

2019 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін

жаңа партиялар құру бойынша 21 бастама жарияланды, олардың төртеуі Әділет министрлігінде тіркеу процесінің әртүрлі сатыларынан өтуде

Еліміздің Конституциясына енгізілген түзетулердің түпкілікті қабылдануымен бұл қозғалыс күшейеді деп ойлаймын. Сонымен қатар, ауылдық деңгейдегі және аудандық маңызы бар қалалардың әкімдерін сайлаудың екінші кезеңі болады, бұл да саяси қызметті жандандыруы тиіс. Сонымен, конституциялық реформаны ескере отырып, мерзімінен бұрын парламенттік сайлау өткізу туралы мәселе туындауы мүмкін.

— Оларды не үшін өткізу қажет?

— Әзірге бұл тек болжам. Бірақ ол конституциялық өзгерістер іс жүзінде жүзеге асырылды, референдум өтті, елдің негізгі құжатына осы түзетулерді енгізудің техникалық мәселелерін шешу қалды.

Сондықтан

парламентті осы түзетулерге сәйкес келтіру, яғни мәжілісті тарату және мерзімінен бұрын сайлау туралы мәселе туындауы мүмкін

Өйткені, аталған түзетулерге сәйкес мәжілісте, мысалы, Қазақстан халқы Ассамблеясының квотасы жойылады, оған қоса депутаттар саны қысқартылады, содан кейін әртүрлі сайлау жүйелері бойынша пайыздық ара қатынас өзгереді.

Яғни, көптеген өзгерістер бар. Сенатта да біз өзгерістерді көріп отырмыз — он сенатордың орнына президент енді бесеуін ғана тағайындайды.

Екінші жағынан, сіз таратусыз-ақ, мәжілістегі ҚХА квотасын жоюмен, он сенатордың бесеуін қайтарып алумен шектеліп, келесі сайлауға дейін осы түрде жұмыс істей беруге болады.

Партия “тұлғаға сәйкестендіріліп” құрылмауы керек

— Сіз саяси өмір белсенді бола бастағанын айттыңыз. Бұл соңғы екі жылда ма?

— Егер жаңа партиялар құру жөніндегі бастамалар туралы айтатын болсақ, иә. Атап айтқанда, 2019 жылдан бастап.

— Жаңа партиялар жақсы, бірақ олар шынымен жұмыс істей ме, әлде оларды құру үшін құрып жатқан жоқ па? Мұндай мысалдар бар.

— Барлығы 2022 жылғы наурызда Тоқаев өз Жолдауында жариялаған саяси реформаларды билік қаншалықты дәйекті жүргізетініне байланысты болады. Шынында да, партиялық және сайлау заңнамасын, жергілікті өзін-өзі басқаруды қоса алғанда, үлкен өзгеріс пактісі болды.

Егер бәрі ойдағыдай болса, бұл партияларды қандай да бір әрекетке итермелеуі керек.

Тағы бір нәрсе, қазір жаңа партиялар көбінесе, біз көріп отырғанымыздай, қандай да бір идеяға немесе құндылыққа емес, белгілі бір адамдардың айналасында пайда бола бастады.

Мысалы, Болат Әбілов Олжас Сүлейменовпен бірге республиканың саяси өміріне оралды. Бірақ бұл тәсіл дұрыс емес. Тоқсаныншы жылдар үлгісіндегі Қазақстан Халық Конгресінің тәжірибесі көрсеткендей, “дербес партиялар” өте тиімсіз әрекет етеді.

Партия шын мәнінде тиімді жұмыс істеуі үшін ол нақты адамдардың мүдделерін емес, белгілі бір идеяларды іске асыру үшін құрылуы тиіс

— Президент енді партияға мүше болмайды. Осыған байланысты мәжілісте бірінші орынға күрес бастала ма? Бұрын бірінші орынды кім алатыны түсінікті болды.

— Меніңше, иә. Айтпақшы, бұрын оппозиция белсенді болған кезде де күрес болатын. Енді бұл күреске бұрын “адал мәртебеде” болған басқа партиялар қосыла алады.

— Саяси өмірде тағы қандай жаңалықтар қажет деп ойлайсыз?

— Сайлау жүйесін түбегейлі реформалау талап етіледі. Референдум барысында журналистер мен тәуелсіз бақылаушылар бірқатар кемшіліктер мен маңызды сәттерді атап өтті.

Мысалы, барлық деңгейдегі сайлау комиссияларының жұмысын неғұрлым ашық ету керек. Сірә, бюджеттік ұйымдардың қызметкерлерін сол жерден алып тастау керек. Барлық саяси партиялардың өкілдерін енгізу қажет болуы мүмкін. Яғни, үлкен өзгерістер қажет болады.