Ауғанстан: майдан желісінен тыс майдан

6 тамызда талибтер Иран шекарасына жақын жатқан оңтүстік-батысындағы Нимруз провинциясының әкімшілік орталығын басып алды. Содан кейін Ауғанстанның солтүстігіндегі – Саманган, Джаузжан, Тахар, Құндыз, Бағлан провинцияларының астанасын алды. 11 тамызда тәжік шекарасындағы Бадахшан провинциясының орталығын талибандар басып алғаны туралы хабарлама келді. Балх провинциясының орталығы Мазари-Шариф қаласы әзірге берілген жоқ, егер ол да құласа, Кабул солтүстік бағыттан ажырап қалады.

Талибтердің мұндай жетістіктері әсіресе Ауғанстанның солтүстігіндегі жоғарыда аталған барлық провинцияларды саны аз ұлттар – өзбектер, тәжіктер, хазарлар мекендейтіндігін ойласақ, өте таңқаларлық көрінеді. Тек Кундуз провинциясында халықтың үштен бір бөлігін құрайтын үлкен пуштун қауымдастығы бар.

Соңғы бірнеше күнде талибтер басып алған жалғыз пуштун провинциясы Гераттың оңтүстігінде орналасқан Фарах. Нимруз провинциясында негізінен белуджилер тұрады.

Яғни, бастапқыда негізінен Талибандардың пуштун қозғалысы аз ұлттар тұратын жерлерде жетістікке жеткен. Пуштун провинцияларының өзінде олар әлі де жетістікке қол жеткізе қоймады.

Ауғанстанның саны аз ұлттары соңғы уақытта бірнеше рет қарсылық көрсетуге дайын екенін көрсеткенін ескерсек, талибтердің жетістіктері одан да таңданарлық болып көрінеді. Олар барлық жаңалықтар арналарынан көруге болатын қарулы жасақтардың негізін қалаған болатын.

Сонымен қатар, саны аз ұлттар ұйымдарының бұрынғы басшылары Гераттағы тәжік Исмаил хан, Самангандағы өзбек Абдул Рашид Дустум, Бадахшандағы тәжік Салахуддин Раббани бірігуге шақырып, талибтермен күресуге дайын екендіктерін айтты. Сондай-ақ, Балхадан келген тәжік Атта Мохаммад Нурдан басқа да көптеген дала командирлері болды.

Ауғанстандағы қырық жыл бойы соғыс болып жатқанын ескерсек, бұл елде қарулы адамдар көп, олардың көпшілігі 20 жыл бұрын Солтүстік антиталиб альянсының құрамында Талибанмен соғысқан. Қалай болғанда да, бұл қазіргі соғыста үкімет әскерлеріне қарағанда жоғары тұратын он мыңдаған ынталы жауынгерлер. Қарулы адамдардың осындай ауқымымен күресу үшін үлкен армия немесе көбірек сарбаз керек.

Талибтер пуштун қозғалысы ретінде көбірек қабылданатындығын ескерсек, бұл негізінен пуштундардан тұратын милиция болуы керек. Содан кейін олар оңтүстіктен келуі керек, солтүстікте пуштундардың көбінесе тек Кундузда.

Неліктен Солтүстік провинциялар Талибанға тез беріле бастады? Әлде олар пуштундар емес пе? Мүмкін, онда талибтардың бүкіл әскері болмаған да шығар, мүмкін жергілікті күштер қосылған шығар?

Пәкістан бар ма?

Осы сұрақ ең үлкен қызығушылық тудыратын шығар. Талибтардың жетістіктері елдің солтүстік бөлігімен байланысты болады деп ешкім ойламады. Керісінше, барлығы 1990-шы жылдардың ортасында орын алған жағдай сияқты, олар оңтүстіктен Кабулға қарай бет алады деп күткен.

Сонымен қатар, Пәкістанның Талибан қозғалысын қолдайтыны туралы, Пәкістанның пуштундары мекендейтін шекаралас аймақтардан содырларды жібереді деген де күдіктер айтылды.

Айтпақшы, тіпті 6 тамызда Нимруз провинциясын басып алу да осы сценарийге сәйкес келді. Себебі ол Пәкістанмен шектеседі және көршілес Пәкістанның Белуджистан провинциясында тұратын белудждар мекендейді.

Бірақ талибтар Кандагар мен Гильмендті әзірге басып ала алмады. Негізінен дуррани тайпасынан шыққан пуштундар мекендеген бұл екі провинция соңғы 20 жыл бойы Кабулдағы дуррани элитасына, негізінен Ауғанстанның экс-президенті Хамид Карзайдың отбасына басшалыққа алған. Ауғанстанның құрылуындағы пуштун-дурранилер Пәкістанмен бұрыннан күрделі қарым-қатынаста.

Олар үшін Ауғанстан мен Пәкістанның шекарасы өтетін Дюранд сызығы мәселесі маңызды. Сондықтан Пәкістан элитасы дәстүрлі түрде Ауғанстанда өздеріне бағынатын үкімет болғанын қалайды. 1990 жылдары бұл Талибан қозғалысын құрудың маңызды себептерінің бірі болды.

Пуштун ізі

Ауғанстандағы талибтер құлатылғаннан кейін Ауған истеблишменті іс жүзінде қайта құрылды. Елге көптеген эмигранттар, соның ішінде қазіргі президент Ашраф Ғани және бұрынғы Хамид Карзай оралды, олар Ауғанстанның мемлекеттік идеясын пуштун мүдделеріне қарай қайта құрды.

90-шы жылдардағы командирлер үшін бұл мүмкін емес еді.
Енді Ауғанстан Үкіметіндегі зайырлы және діни пуштундар ұлттық азшылық өкілдерімен бірге талибтерді республикалық қағидаттармен біртұтас үкімет құруға шақырады. Талибтер келіссөздер жүргізуде, бірақ олар эмиратты ұйымдастырғысы келеді. Бұл қиын жағдайды тудыруда.