Әлемдік рейтингтер жар салатындай, Қазақстандағы бизнес соншалықты нашар ма?

US News & World Report нұсқасы бойынша кәсіпкерлік үшін үздік елдер рейтингінде Қазақстан 2021 жылы 78 елдің ішінен 75-ші орынға ие болды. Республикада кәсіпкерліктің даму деңгейі 100 балдан небәрі 0,9 балды құрады. Біздің ел рейтингтің барлық санаттары бойынша дұрыс бағаланбады.

ТМД елдері арасында жоғары рейтингке Ресей (22-ші орын), Украина (51-ші орын), Беларусь (57-ші орын), Әзірбайжан (71-ші орын) елдері ие болды.

Қазақстанға тек үш ел ғана жол берді: Өзбекстан (76-шы), Гватемала (77-ші) және Сальвадор (78-ші).

Рейтинг зерттеуге негізделген, оның барысында 78 елдің қабылдауын бағалау үшін 76 түрлі көрсеткіш бойынша 17 мыңнан астам адам сұралды. Оған сондай-ақ инновациялылық, халықтың білімділігі, инфрақұрылым мен құқықтық базаны дамыту және т.б. енгізілген.

Тым субъективті

Экономист Вячеслав Додоновтың айтуынша, бүгінгі таңда көптеген халықаралық рейтингтер бар. Олардың әрқайсысында жеке елдің жағдайы қандай әдіс қолданылғанына байланысты әр түрлі болуы мүмкін.

— Соңғы онжылдықта жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі бойынша Дүниежүзілік экономикалық форумның (ДЭФ) рейтингі көзге т үсуде. Ол сауалнама деректерін де, статистика деректерін де ескеретіндігімен ерекшеленеді. Статистикаға негізделген бөлігінде Қазақстанның көрсеткіштері сауалнамаға негізделген бөлікке қарағанда әлдеқайда жақсы. Статистикада ЖІӨ мөлшері, экспорт көлемі, экономикалық өсу және т.б. туралы мәліметтер бар. Онда объективті жағдай жаман емес. Респонденттер заттардың шын мәніндегі жағдайына одан да төмен қарауға бейім. Сондықтан, 2021 жылы US News & World Report рейтингінде тек сауалнамаларға сүйене отырып, біздің еліміздің көрсеткіштері соншалықты төмен”, — дейді ол.

Зерттеулер көп

Онымен әлемдік экономика және саясат институтының (ӘЭСИ) сарапшысы Мағбат Спанов та келіседі. Оның пікірінше, зерттеу нәтижелері мұндай жалпылама қорытынды жасау үшін жеткілікті толық емес және дұрыс емес. Неліктен мен бұл рейтингке күмәнмен қараймын?

Себебі, біріншіден, респонденттердің үлгісі және олардың аймақтық байланысы белгісіз, ал екіншіден, респонденттердің саны елдер санымен салыстырғанда онша көп емес.

Сонымен қатар, кейбір көрсеткіштер бойынша Қазақстан бизнес жүргізу тұрғысынан айтарлықтай жетістікке жетті, бірақ бұл зерттеудің көрсеткіштері тым біржақты.

Дүниежүзілік экономикалық форумның, Дүниежүзілік Банктің, Халықаралық валюта қорының (ХВҚ), сондай-ақ экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ЭЫДҰ) рейтингтері барынша объективті, ал онда біз мүлдем басқа позицияларға иеміз. Иә, Қазақстанда мәселелер бар, бірақ сол Украина мен Ресейде де олар аз емес.

Қазақстан қандай жетістікке жетті?

— Жалпы рейтингтер қажет, бірақ мен Қазақстан бизнес жүргізу бойынша көптеген елдерден төмен деп ойламаймын.

Тіпті білім көрсеткіші бойынша бізде ел ішінде де, шетелде де жоғары білім алатын адамдардың саны өте лайықты дәрежеде.

Біз жас, білімді ұлтпыз, бізде экономика мен әлеуметтік салада нарықтық реформалар жүргізілген, Ұлттық Банктің алтын-валюта резервтері жинақталған, ұлттық мұнай қоры құрылған.

Бізде көптеген дағдарыстарды бастан өткерген айтарлықтай қабілетті банк жүйесі бар. Дағдарыстар кезінде мемлекет тікелей немесе екінші деңгейдегі банктер арқылы кәсіпкерлікті қолдауға қомақты сома бөліп отырады. Менің көзқарасым бойынша, БҰҰДБ өткізетін рейтинг анағұрлым объективті. Ол нақты экономикалық көріністі — “адам дамуының индексін” көрсетеді.Онда экономика, кәсіпкерлік және әлеуметтік көрсеткіштер динамикасы егжей-тегжейлі талданады. Немесе ұлттық компаниялар жүргізетін Doing business рейтингі, онда бизнесті дамыту көрсеткіштері толық көрсетілген, – дейді Спанов.

Таразы басында

Оның пікірінше, Қазақстанда бизнес жүргізудің басты мәселесі – тығыздықтың және халық санының төмендігі. Сондай-ақ қалалар мен өңірлер арасындағы логистиканың дамымауы. 2000 жылдардан кейін ғана елде жол жүйесіне назар аударыла бастады.

— Біздің екінші әлсіз жағымыз – экономика қатты монополияланған.

Екінші жағынан, дағдарыс кезінде мемлекет преференциялар немесе субсидиялау түрінде жинақталған резервтер есебінен бизнеске көп көмектеседі. Ал кәсіпкерлік үшін бұл оң факторболып есептеледі.

Сонымен қатар, кім не десе де, біздегі қаржылық жүйе басқа елдермен салыстырғанда тұрақты. Иә, арзан несиелер жоқ, бірақ бұл біздің ресурстар жетіспейтін өтпелі экономикамыздың ерекшеліктері.

Теріс әсерді не күшейтеді

Оның орнына бізде қаржы нарығы айтарлықтай қалыптасты, Ресейде жоқ көптеген қаржылық даму институттары пайда болды. Мысалы, “Самұрық-Қазына”мен ” Бәйтерек”. Яғни, басқаруды орталықтандыру сол Ресейге қарағанда тереңірек.

Бірақ олардың минусы – қандай да бір шешім қабылдау үшін, мұндай үлкен құрылымдарда көп уақыт қажет болады.

Цифрландыруға келетін болсақ, біз әлі де жақсы емеспіз, бірақ біз алға тартып келеміз. Біз тіпті цифрлық қызметтерді алу тұрғысынан да Ресейді артқа тастадық. Қазақстан нарықтық реформаларды ілгерілету саласында басқа Орталық Азия көршілерінен әлдеқайда алда тұрғаны да маңызды сәт болып табылады. Жұмыссыздық деңгейі, тіпті ресми емес мәліметтер бойынша да, бізде басқа көрші елдерге қарағанда аз”, — дейді экономист.

Қазақстанда бизнесті бағалау кезінде сыбайлас жемқорлық факторының болуы маңызды болып табылады. Магбат Спанов атап өткендей, заңнамалық-нормативтік базаның күшеюіне қарамастан, сыбайлас жемқорлық деңгейі үнемі артып келеді. Ресми деректер бойынша, 2020 жылдың қорытындысы бойынша экономикадағы көлеңкелі сектордың деңгейі ЖІӨ-нің 23% – ын құрады.