Қазақстанға дефолтқа 5-6 жыл немесе екі премьер-министрдің ауысуы қалды – экономист

Жаңа бюджеттік саясат тұжырымдамасында  мемлекеттік қарызды ЖІӨ-нің 27%-ынан асырмау белгіленген. Ал қазір бұл көрсеткіш 29,4%-ды құрайды. Есеп комитетінің басшысы сондай-ақ, соңғы жылдары ведомство айтқан 20,6 трлн теңгеге тәуекелді істер жүзеге асырылып жатқанын атап өтті. Есеп комитетінде мемлекеттік қарыздың шектеулі қауіпсіз деңгейінен асып кету негіздемесін көре алмадық.

Мемлекеттік қарыздың өсуіне жергілікті атқарушы органдар ерекше үлес қосты. Яғни, әкімдіктер. 2020 жылдың 1 қаңтарында олардың қарызы 217 млрд теңгені құрады, ал қазір — 1 трлн-нан асты. Есеп комитеті басшылығының пікірінше, бұл болашақта қауіп-қатер төндіреді.

Тиімсіз мемлекеттік басқару

Экономист Расул Рысмамбетов бұл есепке таңданбайды. Оның пікірінше, соңғы 5-6 жылдағы жүйелік дағдарыстың есебінен мұндай нәтиженің болуы сөзсіз еді.

— Қазіргі және алдыңғы үкіметтер дамудың түрлі үлгілері арасында ауытқыды, — дейді сарапшы. — Көптеген мемлекеттік бағдарламалар басталғанымен, аяқталмады. Ал кейбір мемлекеттік бағдарламалар өздерін қалай ақтайтынын нақты болжамастан іске қосылды.

Менің ойымша, кез келген мемлекеттік бағдарлама бойынша салынған 1 теңге 2 теңге әкелуі тиіс. Тек пайда әкелуі ғана емес, сонымен қатар тұрақты жұмыс орындарын құруы тиіс. Олай болған жоқ

Сондықтан қазір дағдарысты бастан кешіріп, қарызға ақша ала бастағанымыз қалыпты жағдай. Ал, 2020 жылы өткен жылдардағы жүйелік дағдарысқа коронадағдарыс қосылды. Үкіметте бұл жағдайдан жылдам шығудың жолдары болуы екіталай. Мемлекеттік қарыздың шекті мөлшері 27%-дан 35%-ға дейін оп-оңай өсуі мүмкін.

– Сонда бәрі жақсы бола ма?

— Қағаз жүзінде. Шын мәнінде, болып жатқан жағдай – дабыл белгісі.

Қазір мемлекеттік қарыз 29,4%-ға жеткені ешқандай қасірет емес. Бірақ бұл үкімет пен әкімдіктерде нақты даму үлгісі жоқ екендігінің жақсы көрсеткіші

Әкімдіктерге тегін ақша беріледі, олар ештеңені іске қоспайды. Үкіметке ақша беріледі — ол күмәнді мемлекеттік бағдарламаларды іске қосады. Мұндай жағдайда оның қалай аяқталатынын алдын-ала болжау үшін Нострадамус болу қажет емес.

— Мемлекет банкрот болуы үшін мемлекеттік қарыз қанша болуы керек?

— Сыртқы қарыздар бойынша төлем жасау мүмкіндігі болмауы керек. Әзір оған алыс. Менің ойымша, осындай қарқынмен бес жыл. Немесе бір-екі Премьер-Министр.

Дағдарыстан шығу тетігі кірген жерде

–Ал Қазақстан тарихында мұндай жағдай болды ма? Мысалы, 90-шы жылдары?

— 90-жылдары бұдан да қиын болды. Алайда үкімет ол кезде қиындықты шешумен айналысты. Кез-келген мемлекеттік бағдарламалар мұқият жоспарланатын. Барлық жерге Президент белсенді араласып отыратын, ол оң нәтижесін берді.

— Ал егер 90-жылдардағы үкіметті қазіргі уақытқа әкелсе, олар қазіргі жағдайға жол бермес пе еді?

— Жоқ, олай деп ойламаймын. Жағдай басқаша, ақымақтар жоқ. Өткен үкімет қайтып оралмайды, олар жағдайды көріп отыр.

Дағдарыс қазір жүйелі. Оған объективті себептер кінәлі емес, оған өзіміз әкелдік. Өзіміз таптық

Бұл жылдар бойы артық тамақтанудың салдарынан болған семіздік сияқты. Бір-екі жылда бола қалған жағдай емес.

– Біздің халықаралық ұйымдар мен одақтардың көбіне мүше болуымыз мемлекеттік қарыздың өсуіне әсер етті ме?

– Дағдарыс жүйелі болғандықтан, мұнда әрбір элемент өзінің “лайықты” үлесін қосты. Облыстың нашар әкімі үлес қосты, 10 нашар әкім 10 есе көп үлес қосты. Кәсіби емес министр де. Жоқ, кінәлі біреу ғана деуге келмейді. Егер олай болса, оны баяғыда-ақ тауып, қуана-қуана қамап қояр еді. Барлығы кінәлі.

– Енді жағдайды “екі премьер-министрге” жеткізбеу үшін не істеу керек?

– Экономиканы салауатты өмір салтына ауыстыру. Үнемі айтылады – дағдарыстан шығу тегісі кірген жерде. Біз оған бюджеттің ақшасын оңды-солды шашу, мемлекеттік бағдарламалардың нашар жоспарлануы, тиімсіз квазимемлекеттік сектордың жинақталған борыштары арқылы кірдік. Енді осы үш нәрсені түзету керек.

Семіздікке шалдыққан адамға липосакция жасап, ол арық қалпына түседі деп үміттену бекер. Диетасыз, салауатты өмір салтын сақтамай және дұрыс ойлауды жолға қоймай, оған көмектесе алмаймыз

Қазақстан экономикасы да сондай. Позитивті ойлау, айтпақшы, егер мемлекеттік басқару туралы айтатын болсақ, бұл БАҚ-тағы есептер емес. Мемлекеттік сектордың, квазимемлекеттік сектордың тиімділігін жақсарту, бюджетті нақты жоспарлау және батыл қадамдар жасау қажет. Біздің қарғитын жолбарыс болудан қалғанымыз қашан, біз жатырмыз, ойланып әрі ауаны ашкөздікпен жұтып жатырмыз. Шұғыл түрде ой-санамызды қолға алып, жұмысқа кірісу керек.