Орыс тілі Орталық Азияда бұрынғы позициясын ұстап тұра алмайды — зерттеу

Орыс тілі Орталық Азиядағы жетекші позициясын жоғалтып келеді және болашақта “жұмсақ күш құралы” бола алмайды. Ағылшын, қытай және түрік тілдері бәсекелестік тудырып жатыр. Алайда, оқиғаны жеделдету мен оны мерзімінен бұрын “беру” әрекеті Ресеймен қарым-қатынастың шиеленісуіне әкеп соқтыруы мүмкін. Бұл туралы тәуелсіз зерттеуші Нұрбек Бекмұрзаев CABAR аналитикалық порталында жазады.

Соңы. Бірінші бөлімін оқыңыз

Орысша сөйлейтіндердің қатары азаюда

Қырғызстанда 2000 жылы орыс тіліне ресми мәртебе беретін Конституцияға өзгерістер енгізілді. Алайда сарапшының пікірінше, мұнда да орыс тілінде сөйлеушілердің саны үнемі қысқарып жатыр.

— Мемлекеттік шенеуніктер қырғыз тілін білу үшін емтихан тапсыруға міндетті. Кейде саясаткерлер орыс тілін ресми мәртебесінен айырып, мектепті жабуды ұсынады, – деп қосты Бекмурзаев.

Бұл ретте Қырғызстан Ресейге экономикалық тұрғыдан тәуелді, себебі онда халықтың кемінде 10%-ы табыс табумен жүр.

Еңбек мигранттарының ақша аударымдары Қырғызстанның ЖІӨ-нің 30%-ын құрайды

Олар Тәжікстан мен Өзбекстаннан келгендермен салыстырғанда орыс тілін жақсы біледі. Тиісінше, Ресейде жұмыс табу оңай. Алайда өзбек мигранттары сан жағынан әлдеқайда асып түседі.

Өзбекстанда орыс тілі мәртебесінің төмендеуі жалпы ресейлік әсерді шектеу үшін таңдалды, деп есептейді автор.

Конституциядан орыс тілін 90-шы жылдардың ортасында шығарып тастаған

Мемлекеттік құрылымдарда істер тек өзбек тілінде жүргізіледі, содан кейін орыс тіліне аударылады.

— 1993 жылы елде латын әліпбиіне көшу туралы заң қабылданды. Халықтың 59%-ы орыс тілінде сөйлемейді, – деп жазады Бекмырзаев.

Мектептерде орыс тілі аптасына екі сағат оқытылады. Жоғары білім орыс тілінде Ферған мемлекеттік университетінде ғана қалды.

Заңнама барлық теле- және радиохабарлардың кемінде 70%-ы өзбек тілінде болуын талап етеді

Дегенмен, газеттер орыс тілінде қолжетімді.

Өзбекстан Ресейде еңбек мигранттары көлемі бойынша бірінші орында. 2018 жылы олардың саны 1,5 млн-нан асты.

2017 жылы Ресейден Өзбекстанға ақша аударымдары $ 3,9 млрд құрады

Ресей өзі кінәлі ме?

Қазақстанда орыс тілі аймақтың басқа елдеріне қарағанда әлдеқайда кең қолданылады

Оның конституциялық мәртебесі бар және іс жүргізуде кеңінен қолданылады. Дегенмен, болашақта барлық құжатты қазақ тілінде жүргізуді талап ететін “Жол картасы” қабылданды.

— Бұдан өзге, үкімет білім беру бағдарламасын қабылдады, ол білім беру жүйесін үш тілде: қазақ, ағылшын және орыс тілдерінде жүргізуге бағытталған. 2018 жылдың ақпан айында Назарбаев латын әліпбиіне көшу туралы Жарлыққа қол қойды.

Болашақта қандай тіл басым болады дегенге күмән жоқ

Назарбаев: “Жастар мемлекеттік тілді білмей мемлекеттік құрылымдарда, құқық қорғау органдарында, қызмет көрсету саласында және сот жүйесінде жұмыс істеу мүмкін еместігін білуі тиіс”, — деп еске салды Бекмырзаев.

Ең бастысы, сарапшы атап өткендей, аймақ елдеріндегі әр түрлі мәртебеге қарамастан, орыс тілі барлық жерде бұрынғы ұстанымдарын жоғалтып жатыр. Бекмұрзаев үш негізгі себепті атап өтті.

Біріншіден, өңірдегі ұлттық құрылыс жобалары. Орталық Азия елдері өз тарихына “Кеңес кезеңінен аттап өтіп” тереңдеуде.

Бұл саяси жобаларда орыс тіліне орын жоқ

— Сонымен қатар, кеңестік және Ресей империясының отаршылдық саясатын теріс қабылдаудың кең етек жаюы орыс тілін тежеуші тіл ретінде көрсетеді, — деп қосты Бекмурзаев.

“Бірақ бұл аймақта орыс тілін толығымен алып тастауға тырысу дегенді білдірмейді”, – дейді ол.

Екіншіден, Ресейдің өзі ішінара кінәлі.

— Кремльде Орталық Азиямен Әлеуметтік және мәдени ынтымақтастықты нығайту бойынша ұзақ мерзімді жоспар жоқ, — деп атап өтті автор.

Орыс тілінің орнын не басады?

Орыс тілі әзірше өңір елдері мен әлемдік ақпараттық кеңістік арасындағы басты көпір болып қала береді.

— Ағылшын, қытай немесе түрік тілінде сөйлейтін Орталық Азия тұрғындарының саны орыс тілінен толық бас тарту үшін тым аз.

Орыс тілі беделі мен танымалдығын сақтаған ең маңызды сала — білім беру саласы

Әсіресе техникалық, медициналық және әскери мамандықтарға оқыту саласында, — деп есептейді Бекмырзаев.

Дегенмен, бұл уақытша, дейді ол. Мұнда ең маңыздысы үшінші себеп. Қазір ағылшын, түрік және қытай тілдері жағынан бәсекелестік (соның ішінде білім беру саласында да) айтарлықтай өсті.

— Егер Ресей Орталық Азия елдерімен гуманитарлық ынтымақтастық стратегиясын қайта қарамаса бұл бәсекелестік ортада орыс тіліндегі білім беру өз ұстанымдарын жоғалтады.

Осы арқылы Ресей өңірге әсер ету құралын жоғалтады

Алайда, Бекмырзаев орыс тілін ығыстыру әрекеті Ресеймен қарым-қатынастың нашарлауына алып келуі мүмкін деп ескертеді. Оның салдары Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан үшін аса маңызды болуы мүмкін. Дәл осы елдерден Ресейге еңбек мигранттарының көпшілігі келеді. Ал олардың ақша аударымдары ЖІӨ-ге қомақты үлес қосады.

— Әлемдік ақпараттық кеңістікке қол жеткізу үшін Орталық Азияға әлі күнге дейін орыс тілі қажет. Сондай-ақ қабілетті кадрларды даярлау үшін, әсіресе техникалық және ғылыми салаларда.

Орыс тілін алмастыру процесі біртіндеп, жергілікті тілдегі әдебиетті әзірлеумен қатар жүруі тиіс

Сол кезде ғана Орталық Азия Ресейдің ықпалынан тұрақты және табысты тәсілмен шыға алады, – деп түйіндеді Бекмұрзаев.