Жемқорлық елесі: Алматыда Астрофизика институтының ғимараты тиынға сатылып жатыр

Күмәнді келісім әзірленіп жатқаны туралы Виктор Тейфель ФБ-дағы парақшасында жазды. Оны жұрт қазақстандық астрономия аңызы деп атап кеткен. Виктор Тейфель осымен 65 жылдан бері ғаламшарларды және күн жүйесіндегі өзге де денелерді зерттеп келеді, 1970 жылдан бері Фесенков атындағы Астрофизика институтындағы Ай және ғаламшарлар физикасы зертханасын басқарып келеді.

Мәселенің мәні қалың жұртшылыққа түсінікті болуы үшін, Тейфель бүгінгі ахуалдың қалай шиеленіскенін және қазақстандық ғылымның бір кездегі мақтанышын жоспарлы түрде жою туралы егжей-тегжейлі айтып берді.

Оның жазбасын түзетусіз жариялауды жөн көрдік.

Тарихқа саяхат

Астрофизика институты мен оның обсерваториялары – Қазақстандағы бірегей ғылыми нысан, сонымен қатар Еуропа мен Америка обсерваториялары арасындағы үлкен бойлық-уақыттық алшақтықты толтыра отырып, ерекше географиялық орынға ие болып отыр. Бұл көптеген себепке байланысты басқа обсерваторияларға қолжетімді емес көптеген астрономиялық оқиғаларды байқауға мүмкіндік береді.

Кейінгі отыз жылдық қиыншылықтардан кейін қазір институттағы ғылыми зерттеулер сәтті дамып келеді, әсіресе қызметкерлердің ынтасы мен бақылау базасының кеңеюі арқасында болып отыр.

Атап айтқанда, бір жарым метрлік телескоп іске қосылды, ол ұзақ уақыт бойы біз телескоптар мен басқа да жабдықтарға еш қиындықсыз тапсырыс беріп, алған кезімізде жансыз ескерткіш болып тұрған-ды.

Институт пен обсерваторияның орнын В.Г. Фесенков 40-жылдардың ортасында Каменск үстіртіндегі Алма-Ата тау бөктерінде салуды ұйғарды, ал 1950 жылы институт ресми түрде ашылды.

Обсерватория сол кездегі заманауи астрономиялық құралдармен біртіндеп жабдықталды. Институттың инфрақұрылымы да кеңейтілді: телескоптар мен басқа да оптикалық құрылғыларға арналған мұнаралар мен павильондарды айтпағанда, есептеу орталығы, атмосфералық оптика бөлімі, планетарлық зертхана және техникалық бөлім үшін ғимараттар салынды.

Үлкен Алматы көлінің маңында биік таулы короналдық станция құрылды. Ақырында, 70-жылдары аса қолайлы астроклиматтық жағдайлары бар Ассы-Түрген үстіртінде үлкен обсерватория салу үшін тамаша орын табылды.

Капиталдың келуі

Амал не, институттың айналасында тек жеміс бақтары болған замандар келмеске кетті. 90-жылдардан бастап өз өмірдің қожайыны деп санаған дөкейлердің өсіп келе жатқан сарайлары оны ентелеп тарылта бастады.

Институт қақпасының жанында таңғажайып қорқынышты құрылым пайда болды, терезелері мен есіктері жоқ қара бос қабырға жолға шықты, ол крематорийге немесе Чернобыль атом электр станциясының саркофагына ұқсайды. Бұл америкалық бактериологиялық зертхана деген қауесет те болды, бірақ оны көптеген саяжай мен сарайға толы халық тығыз қоныстанған жерде салу екіталай еді.

Бірақ бұл әлі де институт аумағынан тыс жерде еді. Алайда

көп ұзамай институт қоршауының үлкен бөлігі қымбат жеке ғимараттармен тұрғызыла бастады

Бұрын біз осы жер телімі заманауи зертханалық ғимарат салуды армандайтынбыз, бірақ уақыт өзгерді, бәрін ақшамен шешуге болатын заман келді, ал институттың ақшасы болмады. Бұл әкімдіктің жері деген сылтаумен бізді институт салынған сәттен бастап оған тиесілі жердің бір бөлігінен айырды.

Әрі қарай, қоршаулар мен сарайлар обсерватория мұнараларына жақын орналаса бастады. Бірақ іс мұнымен шектелмеген. Бақтарды варварлық жолмен гектарлап кесу басталды. Оның орнына беткейлердегі жерге коттедж қалашықтарының құрылысы басталып кетті, алайда қоғам мұндай топырақта құрылыс салудың қаупін білетін, сол үшін қарсы да болған.

Бірақ бұл ақылсыздық бүгінге дейін жалғасып жатыр.

Қолдануға болмайды…

Кейінгі онжылдықтардағы қаржылық проблемалар кезінде және басқа да себептер бойынша институттың екі жақсы ғимараты техникалық қолдаусыз және қызмет көрсетусіз қалды, онда бір уақыттары белсенді ғылыми қызмет жүргізілген еді.

Олардың бірі есептеу орталығы үшін арнайы салынған, телескоп мұнарасына өте ыңғайлы болды, онда электронды жабдықты қолдана отырып әр түрлі бақылаулар жүргізілді. Осы ғимаратта медпункт және басшылық пен қызметкерлердің кабинеттері орналасқан. Сондай-ақ, бақылаушыларға түнгі жұмыстан кейін түнеу мүмкіндігі үшін жағдай жасалатын.

Көлемі жағынан бүкіл залды толтырған ЭВМ компьютерлерімен салыстыруға келмейтін жеке компьютерлерге көшкенімізде ғимарат біртіндеп босап қалды, ал жөндеу мен модернизацияның негізгі бағыты қазір жиһаз бен жабдықтың жаңалығымен жарқыраған институттың бас ғимаратына шоғырланды.
Бірақ бақылаушылар үшін түнгі демалыс мәселесі қандай да бір жолмен жойылып кетті.

Жас кезімізде (1960-61-жылдар) қаладан бақылауға келіп, түнгі зерттеулерден кейін институттың бас корпусының дәлізіндегі қайыс диванда жатып ұйықтайтынмын. Астрономдар институтына түскен жастарға арналған екі қабатты жатақхана болатын. Оның бәрі артта қалды…

Бос қалған ғимаратты бақылаушыларға және өзге қалалардан келетін практиканттарға жабдықтап беру мәселесін көтергенімізде заң бойынша қызметтік мекенді тұруға қолдануға болмайды деген қарсылыққа тап болдық.

…ал сатуға болады

Осы оймен осы күнге дейін өмір сүріп келдік, түсініксіз әрі ақылға қонымсыз себептермен бір әскери ұйымға сатылды, оның үстіне қалдық сомамен сатылып кетті… төрт миллион теңгеге.

Бұл

ауданы 700 шаршы метрлік ғимарат, ауданын есепке алып, шамалап есептесек, нарықтық құны миллион долларға жуық

Шын мәнінде, жалғыз айтқан аргументі – жасанды спутниктерді бақылаумен айналысатын адамдар сонда отыратыны. Бірақ олар мұны қалай жасайды, төбесінен бинокльмен қарай ма екен?

Мұндай бақылаулар жүргізіліп жатқан біздің обсерватория Алматыдан 90 шақырым жерде орналасқан. Неліктен бірнеше инфрақұрылым нысандарының бірін сатып алу және институтқа бір тиынға сату керек?

Егер әскери қызметшілердің осы бөлмеде болуы өте қажет болса, институт оны уақытша жалға берсін және олар осы жалдау есебінен қажетті жөндеу жұмыстарын жүргізе алады. Жоқ, мұнда бір нәрсе логикаға сәйкес келмейді…

Жабайы жекешелендіруге оралу

Қанша ойламайын десең де, өткен күннің естелігін көз алдыңа әкеледі, әсіресе 90-жылдардағы жағдайлар, құны ондаған мың есе жоғары бүкіл зауыт тиынға сатылып кете берген кездер еске түседі. Жаман ойлағым келмейді, бірақ сыбайлас жемқорлыққа қарсы комитет әлі де қол қусырып отырғандай. Ал біздің институттың орны Алматы маңындағы ең қызығатын жер…

Ғимаратты нөлдік құны бар есептен шығару және жекешелендіру үшін көп нәрсе қажет пе? Күлкілі емес пе, айтыңыздаршы. Жоқ, күлмей, оның орнына біздің институтты басқаратын біздің цифрлық даму министрі Мусин Бағдат пен білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов осы мәселені теріс айналып өтпесе дейсің. Себебі бұл республикадағы жалғыз астрономиялық институт.

Елде астрономиялық обсерваторияның болуы ежелден зияткерлік өркениеттің белгісі болып саналды. Жақында Әзербайжан президенті Шемаха астрофизикалық обсерваториясын модернизациялау үшін бірнеше миллион доллар бөлді. Менің ойымша, бұл біз үшін пайдалы болар еді. Мен өз ұстанымымды анық білдіре алдым және жалғыз қалмаймын деп үміттенемін.

Бірақ, амал не, институт басшылығының ұстанымы басқа және өз шешімін қабылдайды…