Жақсы өмір сүру үшін ақшаны қайдан аламыз? – сарапшылар

Бұл туралы “Кипр” — “Бюджет қаражатын тиімді пайдалану мәселелері: кірістер мен шығыстардағы шығындар” талдамалық тобының отырысындағы қатысушылар айтты.

Ақша азайды, бірақ қорлар әлі де бар

Ерлан Смайлов, “Кипр” тобының жетекшісі сұрақтан бастады,

республикалық және жергілікті бюджеттердің қаражаты қаншалықты тиімді пайдаланылады

Мемлекет әлеуметтік бағдарламаларға қосымша қаражат таба ала ма? Ал олардың қажеттілігі пісіп-жетілді, өйткені әлеуметтік-экономикалық сала, жұмсақ айтқанда, ақсап тұр. Мысалы, ЮНИСЕФ статистикасы бойынша Қазақстанда 18 млн адамға шаққанда миллион кедей бала бар. Бұл “жұмыс істейтін кедейлік” пен шын кедей азаматтарды қоспағанда.

“Zertteu Research Institute” ҚҚ директоры Шолпан Айтенова бұрын ақша көп болғанын, қазір азайғанын мәлімдеді.

— Әлеуетімізді іс жүзінде сарқып алғанымыздың алғашқы белгісі —

көп жыл ішінде алғаш рет Азия даму банкінен 1,5 млрд АҚШ доллары көлемінде қарыз алдық. Бұл қазіргі шығындарды өтеу үшін,

— деді ол.

Сондай-ақ, Айтенова бұрынырақта ақшаны тиімдірек жұмсауға болар еді деп мәлімдеді.

Сарапшының сөзіне Смайлов есеп комитетінің есебіндегі деректерді қосты. Онда бюджет қаражатын тиімсіз пайдалану туралы айтылады.

– ҮИИД бағдарламасы бойынша жеті жыл ішінде — 2012 жылдан 2019 жылға дейін 5 трлн теңге инвестицияланды. Оның ішінде

тікелей мақсаттарға жету үшін тек 15% пайдаланылды. Ал қалған 85% — мониторинг, кеңес беру, бағалау, жарияланымдарға кетті

Жаңа бордюрлар одан да жаңарағына ауыстырылды және т.б. Бұл ақшаны мектептерге жұмсау керек пе еді? – деп келтірді сөзін Смайлов.

Әйтенова 2003 жылы республикалық бюджеттің көлемі 500 млрд теңгені құрағанын, бұл тек 2020 жылғы Алматының бюджетінен де аз екенін еске салды. Содан бері бюджеттер бірнеше есе өсті, бірақ адам өмірі сапасы бұлай өскен жоқ.

— Есесіне мемлекеттік капитал жеке капиталды қатты ығыстырды. Мемлекеттің экономикадағы алатын рөлі зор, – деді Әйтенова.

Қаншалықты тиімді болатындығына қарамастан қаражат тез жұмсалады

Экономист Сергей Домнин бюджеттік процесс тұрғысынан көп нәрсе жасалды деп санайды. Мысалы, салыстырмалы түрде ұзақ мерзімді бюджетке көшу. Сонымен қатар, “бюджеттің игерілмеуін” іс жүзінде жеңдік.

Алайда, бұл мәселеде өз кемшіліктері табылды. Смайлов “сапаға қарамай тезірек игеру” белгісі пайда болғанын айтты. Яғни, бюджеттік бағдарламалар әкімшілері игерілмей қалғаны үшін мемлекеттік органдардан есеп талап ететіндіктен, бұл қаражатты кез келген жолмен жұмсауға тырысады. Бұл ретте қаншалықты пайдалы және тиімді болатынына ешкім бас қатыра бермейді. Әйтпесе, келесі жылы оларға аз ақша беріледі.

— Республикалық және жергілікті деңгейлерде ақшаны кез келген жолмен тезірек жұмсауды ойлайды, ал бұл қаншалықты тиімді екені басқа мәселе, — деді ол.

Домнин ешкім тиімділікті бақыламайтынын атап өтті. Яғни, бағдарламаға қанша ақша бөлінгені бәріне белгілі, ал нәтижесінде қандай ақша ағымы пайда болды — бұл белгісіз.

Әйтенова мұндай индикаторлар болашақта жасалмайды деп санайды, өйткені бұл жауапкершілік мәселесі. Ал “жылдам игеруге” тырысу түрлі қаржылық қиындықтарға әкелуі мүмкін.

Мемлекет өзін-өзі жарнамалауға көп қаржы жұмсайды

Қорларды іздеу туралы айта отырып, Смайлов мемлекеттік бағдарламаның, мемлекет сыңайлы сектордың тиімділігін және жалпы ақшаны түрлі жолмен жоғалтып отырғандардың бәрін тексеру керек деп ұсынды. Яғни, тікелей шығындар ғана емес, сонымен бірге кірістердің жетіспеушілігін де. Мысал ретінде ол Есеп комитетінің 2017-2021 жылдардағы Ауыл шаруашылығын дамыту бағдарламасының іске асырылуын бағалау жөніндегі деректеріне сілтеме жасады.

— Инновациялық технологиялар енгізілмей жатыр. Шағын ауыл шаруашылығы құрылымдары өнімнің негізгі бөлігін өндіреді, бірақ бұл ретте

субсидиялау қағидаларының талаптарына сәйкес келмеуіне байланысты мемлекеттік қолдауды пайдаланбайды

Аудит 2,8 млрд теңгеге қаржылық заң бұзушылықтарды, 16,9 млрд теңгеге тиімсіз жоспарлауды, 44 млрд теңге қаражатты тиімсіз пайдалануды анықтады. 44 млрдқа 30 мектеп салуға болар еді.

43% ауылда тұрады, ал ауылдық аймақтың ЖІӨ-ге қосқан үлесі 5-7% аралығында

Егер барлық инвестицияларды есептейтін болсақ, онда бұл үлкен ақша нәтиже бермегенін анықтаймыз”, – деді Смайлов.

Айтенованың айтуынша, мемлекет өзін-өзі жарнамалауға көп қаржы жұмсайды.

– Жылына 50 млрд теңге — бұл тек мемлекеттік ақпараттық тапсырыс. Бұдан бөлек, әкімдер өздері туралы жағымды материалдар жазғызады, – деді ол.

Сондай-ақ, сарапшылар экономиканың “сұр” секторынан бюджет шығындарын атап өтті. Смайловтың айтуынша, 2018 жылы ол жалпы көлемнің үштен біріне дейін немесе шамамен 5,2 трлн теңгеге бағаланған.

Адам капиталына салым

Домнин мемлекеттік бағдарламаларды талқылау кезінде тағы бір мәселені атап өтті. Іс-шаралар (мемлекеттік қаражат жұмсалған) бағдарламалардың мақсаттарына қаншалықты жауап бергендігі бағаланбайды.

— Неге екені, бағдарламалардың бірде-біреуі бойынша бізде ең болмағанда аралық бағалаулар жоқ. Белгілі бір бағдарлама бойынша көп ақша жұмсалады, бірақ олар қандай нәтиже берді? Мемлекеттік органдар осындай талдаумен айналысуға мәжбүр болған кезде, біз үнемделуі мүмкін қаражаттың нақты көлемін түсінеміз, — деді ол.

Жалпы, қатысушылар бюджет кірістерін ұлғайту үшін үлкен қорлар бар деген пікірге келді. Бұл ақшаны әлеуметтік салаға және адами капиталға да инвестициялауға болар еді. Егер дұрыс қолданылса, бұл болашақта үлкен дивидендтер береді.