Зейнетақыны ипотекаға жұмсау халыққа көлгір қамқорлықты көрсетеді –экономистер

2021 жылдың басынан бастап жылжымайтын мүлік сатып алу мақсатында қазақстандықтар БЖЗҚ-дан 1,8 трлн теңге алды. Бұл ақша тұрғын үй нарығын қыздырды. Алайда, орташа табысы бар адамдар үшін өз үйі туралы арманы тағы да орындалмай қалды.

Қасым-Жомарт Тоқаев халыққа кезекті Жолдауында зейнетақы ақшасын мерзімінен бұрын пайдалану мүмкіндіктерін кеңейтті. Енді оларды болашақта үй сатып алу үшін тікелей “Отбасы Банктегі” депозиттерге жинауға болады. Бұл жаңалық 190 мыңға жуық отбасына ықпал етеді деп күтілуде. Белгілі қазақстандық сарапшылар зейнетақы жүйесіне, жекелеген салымшыларға және жалпы экономикаға қандай әсері болатыны туралы 365info медиапорталына түсініктеме берді.

Нарықты бақылау

Қаржы талдаушысы Расул Рысмамбетов зейнетақы ақшасындағы жаңалық — қазақстандықтардың кедейлігін растаудан басқа ештеңе емес екеніне сенімді.

Расул Рысмамбетов

— Бұл жаңа механизм шынымен де адамдарға тұрғын үй сатып алуға көмектесе ме, әлде бұл тек алдамшы нәрсе ма?

— Біріншіден, мен мемлекеттің ипотека нарығында “Отбасы Банкі” үшін жасап жатқан бәсекелестік артықшылығымен келіспеймін. Мемлекет экономикадағы ең бастысы осы екенін тағы бір рет дәлелдеуде. Сондай-ақ, бұл барлық басқа банктердің ипотекадан шығарылатындығының дәлелі.

Коммерциялық қызметті жүзеге асыратын банк бола отырып, “Отбасы банк” мемлекеттен қандай да бір артықшылықтар алады

Менің ойымша, бұл елдің инвестициялық климатына жақсы әсер етпейді.

Жақында ғана “Отбасы банкінің” өз салымшыларының депозиттеріне пайыздарын төлеу үшін Ұлттық қордан ақша сұрағандығы да алаңдатады. Шын мәнінде, бұл қаржы институты банк емес, бюджет қаражатымен өмір сүретін қарапайым даму институты екенін көрсетеді.

Егер банк Ұлттық қордан ақша алса, коммерциялық қызметінің мәні жоғалады. Ақша көбеймейді, оларды шкафтан алады

Бірақ мұны ешкім байқамайды.

Беделқұмарлық ойыны

— Енді банк БЖЗҚ-дан да демек қаржы ала ма?

– Мен бастапқыда адамдарға зейнетақы шоттарынан мерзімінен бұрын ақша алуға рұқсат беруге қарсы болдым. Сондықтан зейнетақы ақшасына біз құрылыс салушыларды қолдаймыз деген көзқарас қалыптасады. Осылайша, мемлекет қазіргі тұрғын үй саясаты қарапайым бюджет қаражатын ысырап ету екендігін дәлелдейді. Сонымен қатар, ол жылжымайтын мүлік нарығында ерте ме, кеш пе шегіне жететін тағы бір дүрбелең туғызады. Бұл пәтерлердің барлығын иелері жарты бағасына сатады, өйткені оларды ұстап тұра алмайды.

Ипотекадағы ең бастысы – пәтер емес, нақты, айқын және болжамды еңбек нарығы. Егер адам 10-20 жылға несие алса, ол осы мерзім ішіндегі кірістерінің тұрақтылығына сенімді болуы керек. Ал Қазақстанда мұндай кепілдік жоқ

Біздің жалақы негізінен орташа деңгейден сәл төмен немесе кедейлік шегіне жетеді. Сирек жағдайда асып кетеді. Бұл туралы Тұңғыш президент те айтты, Қасым-Жомарт Тоқаев та таяуда ең төменгі жалақыны 60 мың теңгеге дейін көтеруді тапсырды. Яғни қазақстандықтардың табысы өте төмен. Тұрақты ипотекалық төлемдердің қандай кепілдіктері туралы сөз қозғауға болады?

Біз қазір іс жүзінде экономиканы мемлекеттік басқаруға тірелеміз. Мемлекеттік құрылыс компаниясын құру және әлеуметтік тұрғыда төмен және мұқтаж адамдарға арналған үшін үй салу әлдеқайда әділірек болар еді. Коммерциялық ипотека ойнағанша, ол үшін бәрібір мемлекет төлейді.

— Сізге “Отбасы банктегі” зейнетақы ақшасы есебінен ипотекаға енгізілген жаңашылдық — бұл кедейлікті жасырудың бір түрі деп ойламайсыз ба? Зейнеткерлік демалысқа шыққанға дейін көпшілігі зейнетақыға жеткілікті ақша жинақтай алмайды, тым болмаса көзі тірісінде өз үйін алсын деген емес пе?

— Ия, бұл кедейлікті жасыру.

Және беделқұмарлық ойыны. Ойын, жалпы, жаман емес, өйткені адамдар дәл қазір материалдық игілік сатып ала алады

Бірақ тұтастай алғанда, экономиканы дамытып, адамдарға қалыпты табыс табуға мүмкіндік беру керек, оларды жеңілдікті несиелермен алдандыра бермей, бәрібір оны төлеуге ақшалары жоқ

Зейнетақыны жұмсаудың орынсыз тәсілі

Экономист Айдархан Құсайынов зейнетақыны мерзімінен бұрын пайдалану мүмкіндіктерін кеңейтуді жеңілдікті ипотекалық борышкерлердің ағымдағы шығыстарының ғана емес, сондай-ақ олардың зейнетақысының да банкроттыққа ұшырау қаупі деп атайды.

Айдархан Құсайынов, фото Facebook парақшасынан

— Қазір болып жатқан жағдай – зейнетақы ақшасын шынайы ысырап қылу және зейнетақы жүйесін одан әрі тарату, — деп есептейді сарапшы.

— 20 жыл бойы жүйені сол қалпында және басында құрылған мақсаттары үшін сақтап келді. Енді адамдардың жеткіліктілік шегінен асқаны онсыз да аз, бірақ олар да қарттық кезеңдеріне ақша жинай алмай ма?

— Олар жинақтай алады. Ешкім де адамдардың БЖЗҚ-ға жарна салуына және оларды мерзімінен бұрын алуына кедергі келтірмейді.

Мәселе басқада – зейнетақы ақшасын осы жерде және дәл қазір пайдалануға қызықтыруда. Оның үстіне, ең орынсыз әдіс – жылжымайтын мүлік сатып алу.

Жылжымайтын мүлікке салынған инвестициялардың соңғы 10 жылда инфляция мен депозиттерге қарағанда кірістілігі аз. Ұзақ мерзімді перспективада жылжымайтын мүлікке инвестиция салу, негізінен, мағынасыз.

Мұнда екі нәрсені ажырату керек – жылжымайтын мүлікке салынған инвестициялар және өмір бойғы соңғы пана ретіндегі тұрғын үй. Адамдар осыны шатастырады. Жылжымайтын мүлік нарығы арқылы құрылған бүтіндей бизнестер бар – айталық, қор нарықтарында және т.б. Бірақ бұл ешқашан соңғы ақша емес. Бұл инвестицияға арналған ақша – ақшаны ақша табады.

Адамдарға бұл ақшаны алуға мүмкіндік беру туралы сөз болғанда — және зейнетақы туралы айтқан болсақ, бұл соңғы ақша — оған жылжымайтын мүлік сатып алу – бұл әйнек пен бетонға ақша жұмсау. Ұзақ мерзімді тенденциялар тұрғысынан жылжымайтын мүлік әрқашан тиімсіз актив болып табылады.

Сондықтан жылжымайтын мүлікті сатып алу үшін зейнетақы ақшасын пайдалануға рұқсат беру зейнеткерлердің болашақ әл-ауқатына нұқсан келтіреді

Бізде онсыз да зейнетақымен қамтамасыз етуде қиындықтар бар – көптеген салымшылардың жинақтары жеткіліктілік шегіне жетпейді. Мемлекет жақын күндері қосымша ақы төлеуге мәжбүр болады, өйткені олар лайықты зейнетақы жинамаған.

Зейнетақысыз және пәтерсіз

— Ертең бағасы түсетін немесе сату мүмкін болмайтын жылжымайтын мүлік үшін жинақтарды пайдалану жағдайды шиеленістіреді. Болашағы мынадай: зейнеткерлер зейнетақы қаражатына сатып алынған пәтерлерінде өледі, бірақ зейнетақысыз.

— Шартты түрде, қандай да бір жас отбасы зейнетақы қаражатына ипотекаға пәтер сатып алды. Жеткіліктілік шегінен сәл жоғары – бұл салымшының байлығының дәлелі емес қой. Егер адамдар өздеріне жеңілдікті ипотека алса, демек коммерциялық өнімдер ала алмайды. Демек, оларда артық ақша жоқ. Ал ипотеканы төлеу керек. Бұл идея кедейлерді одан ары кедейлікке алып келетін сияқты көрінеді.

— Келісемін. Өйткені

егер мұндай адамдардың ипотекаға кіруге мүмкіндігі болса, онда соңынан дағдарыс орын алып, оны төлей алмайды, олар зейнетақы жинақтарынсыз және пәтерсіз қалады

Дұрыс, мерзімінен бұрын зейнетақы жинақтарын алу – бұл жақсы табысы жоқ адамдардың амалсыз ісі. Нәтижесінде олар өздерінің ағымдағы шығындарын ғана емес, сонымен бірге зейнетақысын да банкроттыққа ұшыратады.

— “Отбасы банк” – басқа екінші деңгейлі банктер сияқты коммерциялық банк. Осы ұйымға басымдық бере отырып, мемлекет оны құрылыс салушыларды қолдаушы монополистке айналдырды. Солай көрінеді. Бәсекелестік қайда? Адамдарда таңдау жоқ.

— “Отбасы банк” жеңілдетілген ипотека операторы болып тағайындалды. Сондықтан ол бюджеттен ақша сұрайды. Және оның депозиттерінің мөлшерлемесі төмен болады.

— Банкті зейнетақы ақшасымен құтқарып отыр ма?

— “Отбасы Банкі” үлгісі жеңілдетілген ипотека беруге мүмкіндік береді. Болжам бойынша, адамдар соған бола барады. Ал бұл тек “Отбасы Банкі”. Сондықтан зейнетақы қорынан депозиттерді сонда ғана аударуға рұқсат етіледі. Бұл тағы да халыққа қамқорлық дегендей.

Мәселе мынада, зейнетақы ақшасын мерзімінен бұрын жылжымайтын мүлік сатып алу үшін пайдалану – бұл мемлекеттің нарықтық қатынастарға араласуы

Сонымен қатар, тиімсіз өнімді жасау арқылы. Ұлттық қорда “Отбасы банкін” қолдауға ақша таусылғанда, жеңілдікпен несие алғандар несиелері бойынша пайыздық мөлшерлеменің өсуіне тап болады. Сондықтан бұл бүкіл экономикалық жағдайға айтарлықтай нұқсан келтіреді. Бірақ соңғы үш жылдағы үрдістерді ескере отырып, мен бұған таңданбаймын.