Зейнетақы реформасы: жұмыс берушілер жалақы қорының жаңа жүктемесіне қалай жауап береді?

• ең төменгі мөлшерді ең төменгі күнкөріс деңгейінің 54%-ынан 70%-ға дейін ұлғайту ұсынылады
• ең аз қатысу өтілі 10 жылдан 5 жылға дейін азайтылмақ
• зейнетақы мөлшерін барынша шектеуді алып тастау (қазір 33 жыл және одан жоғары өтілі барлар үшін 1 ең төмен күнкөріс деңгейі)

Жұмыс берушілердің міндетті зейнетақы жарналары бойынша Еңбек министрлігі көрсетілген төлемдерді кемінде 60 ай ішінде аудару қызметкерге зейнеткерлік жасқа толғанда жыл сайынғы индекстеумен өмір бойы аударылатын қосымша төлемдерге құқық береді дейді.

Жұмысшылар қуанышты шығар. Ал бизнес ше? Біздің сарапшылар мемлекеттің шараларына өз бағаларын берді.

Жұмыспен қамтумен күрес?

Мысалы, Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығының басқарушы директоры Ерлан Бурабаев жалақы қорына қосымша жүктеме өндірістерді басқа елдерге ауыстыруға түрткі болуы мүмкін деп санайды.

— Ерлан, сіздің ойыңызша, бизнестің қосымша міндетті шығындары оның көлеңкелей түсе ме?

— Бизнестің көлеңкеге кетуі мүмкін емес, өйткені 2025 жылдан бастап жалпыға бірдей декларациялау қолға алынды. “Сұр” жалақыға көшу жұмыс берушілер үшін де, жұмысшылар үшін де тым қауіпті болады.

Егер жалақы қорына жүктеме күшті болса, жұмыс берушілер өндірістің бір бөлігін басқа елдерге — Қытай, Қырғызстан, Өзбекстанға ауыстыра бастайтынын жоққа шығармаймын

Яғни, осы заңды тұлғалардың қазақстандық қызметкерлерінің санын қысқарту басталады. Сонымен қатар, қызметкерлер санының қысқаруы және олардың жалақысының нақты төмендеуі мүмкін. Әзірге сценарий қалай дами алатынын болжап отырмын.

Бұған жол бермеу үшін мемлекет кешенді шаралар қабылдауы керек.

• Біріншіден, мөлшерлемелерді 3%-ға дейін төмендету және жарналардың максималды шегін анықтау. Мысалы, 10 ең төменгі жалақыдан.
• Екіншіден, жеке кәсіпкерлікті және бәсекелестікті ынталандыру.
• Үшіншіден, ірі жұмыс берушілерді қолдау.

Себебі кез келген мемлекет үшін жұмыспен қамту – ең маңызды міндет. Дұрыс экономикалық саясат салық базасын кеңейту және оған жүктемені арттыру емес.

Жаңа кепілдіктер

— Еңбек министрлігі ұсынған ең төменгі кепілдендірілген зейнетақыны тағайындау тетігі ынтымақты зейнетақыға оралудың бір түрі емес пе?

— Жоқ, олай болмаған жағдайда жинақтаушы зейнетақы жүйесінің күшін жою туралы мәселе туындайды. Әлемде әртүрлі зейнетақы жүйелері бар, бірақ оның таза функционалында ынтымақты жүйелер аз сақталған. Жинақтау нұсқасы ең танымал және әділ саналады.

Зейнетақы жүйелерінің қазіргі түрлерінің ішінде үш қатысушының — қызметкердің, жұмыс берушінің және мемлекеттің комбинациясы оңтайлы. Халықаралық еңбек ұйымының зерттеулерінің бірінде мұндай комбинация ең сәтті деп айтылады.

Ынтымақты жүйе бюджетке, демек, салық төлеушілерге жүктемені тым арттырады. Әлемде өмір сүру ұзақтығы артып келеді. Жұмыс істейтін халықтың зейнеткерлерге қатынасы төмендейді.

Қазақстанда қазір бір зейнеткерге еңбекке қабілетті жастағы 6,7 адам келеді. Ал 2050 жылға қарай бұл көрсеткіш бір зейнеткерге 3,5 жұмыс істейтін адамды құрайды

Қазақстанда ынтымақты жүйені қалдырса, барлық жүктеме болашақ ұрпақтың мойнына артылар еді.

Біртіндеп ынтымақты жүйеге қатысушылардың үлесі төмендеуде. 2040 жылға қарай зейнеткерлік жасқа 1998 жылға дейін тәжірибесі жоқ азаматтар келеді. Яғни, олар үшін зейнетақы төлемдері жинақтаушы зейнетақы жүйесінен болады.

Қазір ол үш компоненттен тұрады — мемлекеттік (базалық және ортақ төлемдер), жинақтаушы және ерікті.

Базалық зейнетақы – мемлекет кепілдік беретін компонент. Ол ең төменгі күнкөріс деңгейінің кемінде 54%-ын құрайды. Бүгінде бұл 18,5 мың теңге, яғни кедейлік шегінен төмен. Ең жоғарғы шек 33 жылдан астам өтілі бар ең төменгі күнкөріс деңгейін құрайды. Бұл – өте төмен көрсеткіш. Және оны 5 және одан аз жыл өтілі болған кезде 54%-дан ең төменгі күнкөріс деңгейінің 70%-на дейін ұлғайту жоспарланып отыр.

Анау жігіт үшін

– Базалық зейнетақы ұғымы ең төменгі кепілдікке ауысады. Оны еңбек өтілі мен зейнетақы жүйесіне қатысу ұзақтығына қарамастан, барлық азамат алатын болады. Бірақ ең төменгі кепілдендірілген зейнетақы одан да көп болуы мүмкін — мұның барлығы салымшының жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қатысу өтіліне байланысты.

5 жылдан кейінгі жұмыс өтілінің әрбір қосымша жылы үшін ең төменгі күнкөріс деңгейінің тағы 2%-ын есептеу ұсынылады

40-45 жыл бойы қатысудың толық циклі ең төменгі күнкөріс деңгейінің 150%-дан астамын алуға кепілдік береді. Бұл көрсеткіш, әрине, қазіргі көрсеткіштен жақсы болады. Жалпы, базалық зейнетақыдан ең төменгі кепілдендірілген зейнетақыға көшу болады, бірақ 2028 жылдан бастап.

— Жұмыс берушілердің БЖЗҚ-ға міндетті жарналары, менің ойымша, 83 жылдық шектен өтіп, өз жинақтарын бітіруге жақын қалған адамдарды зейнетақымен қамтамасыз ету үшін ойлап табылған. Бұл дұрыс па?

— Зейнетақы аннуитетін сатып алу арқылы толық сарқылудан құтылуға болады. Сонда төлемдер өмір бойы болады.

Әрбір қызметкер үшін жұмыс берушілердің міндетті жарналарына келетін болсақ, заңнамада олар 2015 жылдан бастап көзделген. Бұл компонентті енгізу бірнеше рет кейінге қалдырылды. Қазір 2023 жылға дейін.

Айтпақшы, қолданыстағы заңнама бойынша жұмыс берушінің қызметкерлер үшін міндетті зейнетақы жарналары салымшының меншігі болып табылмайды.

Бұл – шартты шоттар. Зейнеткерлікке шыққаннан кейін адам кепілдік берілген ең төменгі зейнетақыдан және өзінің жинақтарынан басқа, осы шартты компонентті 2 ең төменгі күнкөріс деңгейінен аспайтын мөлшерде алады деп болжанады. Бұл – сақтандыру жүйесінің бір түрі. Егер адам зейнетке шыққаннан кейін 5-7 жыл өмір сүрсе, жұмыс берушінің жарналары мұра бола алмайды.

Сіз дұрыс байқағаныңыздай, зейнеткерлер бұл компонентті өмір бойы алады. Бірақ барлығы емес, тек жұмыс берушілері 60 айдан кем болмайтын жарна аударған зейнетақы жүйесінің қатысушылары ғана.

Иесіз ақша болмайды

— Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығы бұған дейін шартты-жинақтаушы құрамдауышты алып тастауды ұсынған болатын. Егер жұмыс берушінің жарналары енгізілген болса, олар салымшылардың жеке шоттарына түсіп, олардың меншігі болуы керек. Қазір Еңбек министрлігі жұмыс берушілердің жарналарын жеке мақсатты шоттарға аударуды ұсынады. Яғни, бұрын жалпы деп саналған нәрсе жекешелендіріледі.

Сірә, бұл азаматтар зейнетке шыққанға дейін Заңда көзделген өзінің қандай да бір мұқтаждықтарына жинақтардың дәл осы бөлігін пайдалана алуы үшін жасалған.

Бұдан басқа, бұрын жүргізілген зерттеулер қызметкерлердің өз жалақысынан алатын жарналарының 10%-ы зейнетақыға жинақтардың жеткілікті болуы үшін жеткіліксіз екенін көрсетті. Жұмыс берушілердің 3 пайыздық жарнасы есебінен бұл көрсеткішті 13%-ға дейін арттыру ұсынылды. Бірақ соңында біз талқылаған нәрсеге тоқталдық.

Жаңа сипаттағы ескі кедейлік

Экономист Петр Своик мемлекеттің зейнетақы жүйесі шараларының оң және теріс жақтарын тапты.

— Жалпы түзетулер елдегі зейнетақымен қамсыздандыру жағдайын жақсарта ма?

—  Олар жақсарта да, нашарлата да алады. Себебі, бір жағынан, олар шынымен дұрыс шешімдерге бағытталған. Екінші жағынан, жұмыс берушілерге салынатын салық есебінен олар баяғыда қате болған қателікті күшейтеді.

Бізде қазір үш деңгейлі зейнетақы жүйесі қалыптасып отыр, бұл қазіргі заманғы әлемдік практикаға толығымен сәйкес келеді. Дамыған елдердің көпшілігі зейнетақы жүйесінің үш деңгейлі қағидаттарында жұмыс істейді. Мұндай жүйенің негізінде, әрине, болашақ тұр. Біз оны қос қолдап қолдаймыз

Бірақ егер қазақстандық модельге және оның компоненттеріне жеке қарайтын болсақ, сұрақтар туындайды. Тіпті шағымдар бар.

Бірінші компонент негізгі болып табылады. Иә, Еңбек министрлігі бұл базаны күнкөріс деңгейіне дейін көтеруге тырысады. Оның іс жүзіндегі мәнінен де жоғарылату жоспарды. Бұл ретте біздің әдіснама бойынша ең төменгі күнкөріс деңгейінің өзі де батыл өзгерісті қажет ететінін атап өтеміз. Ол 2-3 есе аз болуы керек. Ал Еңбек министрлігі күнкөріс минимумының 70%-ына жетуге тырысады. Олар зейнеткерлерге 70%-ны тірі болады, ал 30%-на аштықтан өледі деп уәде береді. Бұл дұрыс бағыттағы қозғалыс, бірақ бұл жеткіліксіз.

Бюджет есебінен кіріс

— Біздің зейнетақы жүйеміз 1998 жылы енгізген жүйеден бөлек деп ойлайсыз ба?

— Қазір ол Қазақстанда қалай әрекет етеді? Бұл – салымшыларды мазақ ету және экономикаға қарсы диверсия. Қандай да бір қаржы базасында ақшаңды өмір бойы сақтау идеясының өзі – ескі түсінік. КСРО ыдырағаннан кейін әлем либералды экономика мәңгілік және қаржы нарығында мәңгі ойнай аласыз деп сене бастады. Неғұрлым көп инвестиция салсақ және ақша осы нарықта неғұрлым ұзақ айналса, біздің де бақытымыз соғұрлым баянды болады деген түсінік болды. Мұның бәрі баяғыда аяқталды, ал Қазақстанда тіпті басталған жоқ. Неліктен?

• Қаржы нарығы болған жоқ. Біздің Қор биржамыз әлемдік қаржы нарығына қосылмаған
• ұлттық валюта болжанбайтын түрде өзгермелі жағдайда қаржы нарығында ұлттық валютада ақша жинау – ақылсыздық. Егер мұны ақылды адамдар жасаса – бұл қылмыс.

Қазақстанда басынан бастап портфельдік жинақтау үшін ешқандай негіз болған жоқ. Олар болмағандықтан, бұл ақшаны бюджеттік қарыздарда, яғни Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарында сақтау әдісін ойлап тапты.

Бұл бюджеттегі паразитизация. БЖЗҚ кірістілігі бюджеттен алынады. Дәрігерлерге, мұғалімдерге, полицейлерге және тіпті ҰҚК-ге де жетпейді.

Қандай да бір қаржы саласындағы барлық ақшаны үнемдеу, оны экономикаға бермеу де қылмыс болып табылады. Ал біздің экономикаға, ең алдымен, не керек? Инвестициялар мен несиелер. БЖЗҚ-да қазір шамамен 13 трлн теңге жинақталған. Бұл экономикаға берілген несиелердің жалпы массасына да, негізгі капиталға салынған инвестициялардың жалпы массасына да сәйкес келеді. Несиелер де, инвестициялар да екі есе төмен. Яғни, жинақтаушы жүйенің өзі қате жасалған.

Еңбекшілерге зиян келтіру

— Үшінші деңгей — ерікті зейнетақы жинақтары. Олар іс жүзінде нөлге тең. Салымшылар мен олардың жинақтарының саны 0,05%. Тиісінше, еріктілердің осы бөлігі ғана жүйеге сенеді. Қалған 99,95% оған сенбейді. Егер жүйенің өзі сенімді болмаса, онда үшінші компонент туралы не айтуға болады? Айтпақшы, БЖЗҚ-дан ақша төлеу туралы шешім – осы сенімсіздіктің айқын көрсеткіші.

— 2023 жылдан бастап жұмыс берушілерді өз қызметкерлері үшін ақы төлеуге міндеттейді. Бұл бизнестің соңы ма?

— Бұл норма да әлсіздіктің көрінісі. Аталған себептерге байланысты жинақтаушы зейнетақы жүйесі өз қызметін атқармайды. Жинақтар аз. Олар тек 7% салымшы үшін байқалады. Яғни, жеткіліктілік шегінен асқан соманы мерзімінен бұрын алуға асыққандар үшін. Қалғандарының зейнетақы шоттарында мардымсыз ғана ақша бар.

Жалпы, Қазақстанда зейнетақыны жалпы төлеудегі жинақтаушы жүйенің рөлі қазір 9%-ға тең. Яғни, 91% әлі де бюджетті тартып отыр. Сондықтан жинақтаушы жүйенің күзетшілері оған көп ақша тартуға тырысады. Көбірек қаражатты қайдан алуға болады? Адамдарға 10 емес, 15% жүктеу – тым көп. Жұмыс берушілер арқылы шешім қабылданып қойды. Шын мәнінде бұл оларға зиян келтіру.

Қазақстандағы ең өткір проблемалардың бірі — жалақының төмендігі және ресми жұмысқа орналасудың жеткіліксіздігі.

Тыныш жұмыс істей алатын, салық төлейтін және сонымен бірге бір тиын алмайтын жеткілікті орындар жоқ. Егер жұмыс берушілерге қосымша ақы жүктесе, олар жұмыс орындарының кеңеюі және жалақының өсуі сияқты барлық басқа міндеттен жалтара бастайды. Сондықтан бұл міндет – Қазақстанның барлық ресми жұмысшыларына қарсы арандату.