Украинадағы соғыс Қазақстанда нанды қалай қымбаттатты?

Таяуда БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінде Gro Intelligence сараптама компаниясының директоры Сара Менкер әлемдік бидай қорының шамамен 10 аптаға ғана жететінін мәлімдеді. Ол қазіргі жағдай 2007 және 2008 жылдарға қарағанда әлдеқайда нашар деп атады. Сонымен бірге, Менакер Украинадағы соғыс астық дағдарысының негізгі себебі емес, тек ұзақ уақыт өршіп тұрған жағдайға отқа май құйғандай әсер еткенін атап өтті.

“Біз Covid-19 пандемиясынан бұрын байқаған дағдарыс жеткізу тізбегіміздің сынғыштығын анықтады. Ертең қақтығыс аяқталса да, келісілген іс-қимылсыз біздің азық-түлік қауіпсіздігі мәселеміз жақын арада жойылмайтынын түсінулеріңіз керек”, – деді Сара Менкер.

Сарапшы БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің назарын азық-түлік бағасының өсуі азық-түлік тәуекелдері аймағына кем дегенде тағы 400 миллион адамды тартқанына аударды.

Қазақстан азық-түліктің ірі экспорттаушысы емес. Астық бойынша біз экспорттық нарықтың 2%-ға жетпес мөлшерін ғана алып отырмыз. Бірақ аймақтық деңгейде ел — өте маңызды азық-түлік ойыншысы. Қазақстан Астық одағының ресми өкілі, “Северное зерно” компаниялар тобының құрылтайшысы Евгений Карабановтың айтуынша, қымбаттап жатқан азық-түлік жағдайы әлемді “жасыл” энергетиканы дамытуды уақытша шектеуге мәжбүр етеді.

Экономист Андрей Сизов: “Әлемдік бидай қоры азайып жатыр, бірақ тарихи жоғары деңгейде қалып отыр. Апталық тұтынуға қайта есептегенде — бұл 18/2022 маусымының соңында 23 апта. 2007/08 жылы (Новороссийскідегі 450 долларлық бидай есіңізде ме?) — 11 болған еді.

3-4 апта шыдап, тұрақтап қалу

— Евгений Александрович, егер жағдай шын мәнінде соншалықты күрделі болмаса, әлемдік сарапшылар жұртшылықты неге “үрейлендіреді”?

— Опциондардың бүкіл нарығы тек қауесетпен өмір сүреді. Тіпті “сатып алу, трендтерде сату” биржалық опциондар саудасының заңы бар. Яғни, кейбір ойындар бар, және, тиісінше, қауесеттер де тарай береді.

Жалпы алғанда, қорлардың апатты құлдырауы жоқ. Иә, келесі жылға жоспарланған 267 миллион тонна ауыспалы қорлардың басым бөлігі Қытайға тиесілі

Ал Қытай жұмбақ субстанция. Бүгінгі таңда бидай, жүгері, күріш және соя қоры — 600 миллион тонна. Мені үнемі бір сұрақ мазалайды — оларды қайда сақтайды? Бұл үлкен көлем, бұл 200 мың тонна бойынша 300 элеватор. Шамасы, сандармен ойын ойнаушылар бар, өйткені орналасқан жері бойынша Қытайда мұндай көрсеткіш жоқ. Біз бұл туралы айта бастағанда, барлық әлемдік сарапшылар дымбілместің күйін кешеді.

— БҰҰ-дағылар айтып отырғандай 18 аптадан кейін не болады?

— Ештеңе. Бірқатар өңірде күздік дақылдарды жинау басталды. Мысалы, Мексикада, Иранда, Оңтүстік Азияда, Үндістанда. АҚШ, Канада, Еуропа, Украина және Ресей шілде айында белсенді тазалауды бастайды. Шын мәнінде, бізге 18 апта қажет емес, үш-төрт жеткілікті, жаңа егін жиналады. Астықтың қатысуымен төтенше ештеңе болмайды.

— Бірақ бұл баға туралы төтенше жағдай туралы ма?

— Иә, бұл әсіресе кедей елдерге проблема. Олар енді ақша таппады, халықтың сатып алу қабілеті өте төмен. Мысыр, Бангладеш және Пәкістан өз халқы үшін нанға субсидия береді. Әрине, 2022 жылы бұл субсидиялардың деңгейі айтарлықтай жоғары болады.

— Астық соңғы саяси оқиғаларға немесе басқа себептерге байланысты қымбаттады ма?

— Мұның бәрі пандемиядан әлдеқайда ертерек басталды, жеткізілім тізбегі бұзылып, көптеген ел қорларды көбейте бастады. Жалпы азық-түлік дүрлікпесі 2020 жылы басталды.

Әлем әлі күнге дейін соғыс үстінде тұрған және жаһандық жағдай ушығып кеткен істерден әлі де айналып өтпеді. Динамиканы қарайтын болсақ, астық жөніндегі халықаралық кеңестің болжамы бойынша 2022 жылы егін 2021 жылмен салыстырғанда 5 млн тоннаға ғана нашар болады. Ғаламшар масштабында бұл өлімге пара-пар жағдай емес.

Астық акценттердің басқаға ойысуы

— Көрсеткіштердің төмендеуі қай өндіруші елдің есебінен төленеді?

— Бұл тұтастай алғандағы жағдай. Үндістан, Пәкістан, Иран, Солтүстік Африка, Украина, Аустралия аз өнім жинайды. Екінші жағынан, Ресейде, АҚШ-та және Канадада өндіріс артады.

267 млн тонна көлеміндегі астықтың жалпы қорында бар болғаны 66 млн — Қытайдың жетекші экспорттаушыларының қоры екенін түсіну керек

Сірә, бұл қорлардың көпшілігі стратегиялық сипатқа ие. Бұл бос сатылмаған қорлар емес, қиын-қыстау күндегі стратегиялық сипаттағы қорлар. Сондықтан оларға да сенуге болмайды. Бірақ тұтыну құрылымын өзгертуге болады.

— Жүгері бағасының өсуі осыған байланысты шығар?

— Иә. Жемдік бидайды жемдік арпа мен жемдік жүгерімен алмастыра аласыз. Яғни, кейбір заттарды ауыстыру мүмкін емес — мысалы, нан пісіруді. Бірақ, мысалы, жемді ішінара басқа дақылдармен алмастыруға болады. Сондықтан 2021 жылға дейін жетпейтін 5 млн тоннаны оңай алмастыруға болады, өйткені әлемде жем-шөп тұтыну 100 млн тоннаға жетеді.

— Санкциялық істерді есепке ала отырып, 2022 жылы әлемнің экспорттық көрінісі қалай өзгереді? Күзде Ресей оған экономикалық соғыс жарияламағандарға ғана тамақтанатын болады және осыған байланысты экспорттық көріністе өзгеріс болады деген нұсқалар бар.

— Ол өзгереді, бірақ жаһандық дәрежеде емес. Жалпы алғанда, Ресейге санкциялар жариялаған елдер Ресей астығын тұтынушылар емес. Газ және мұнай бар, бірақ астық жоқ. Ресей астығының негізгі тұтынушылары — Солтүстік және Африка, Таяу Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия елдері.

— Ресейге соғыс жарияламағандар ма?

— Иә, сонымен қатар, ресейлік астықтың ең үлкен тұтынушылары — Түркия мен Мысыр ешқандай санкцияға қосылмады.

Қазір үлкен жетілік елдері ОПЕК қағидаттары бойынша астық картелін құрмақ деген әңгіме бар.

Бұған жауап ретінде Ресей аймақтық астық пулын құруға ниетті. Негізінде, астық жеткізудің өзі аймақтық сипатқа ие

Ресейдің Бразилияға жеткізілімдері бар, бірақ олар эпизодтық, ал негізгі астық жеткізушілер көршілерімен жұмыс істеуді жөн көреді.

Украиналық және ресейлік астық кедей елдер үшін ең арзан және қолжетімді екенін ұмытпауымыз керек. Осынау ауқымды мәселе әлемдегі жағдайды ескерсек, жауапсыз қала ма, жоқ па — бұл белгісіз.

Әлемде тамшыдай, өңірде маңызы зор

— Қазақстан әлемдік астық экспортында өте аз үлеске ие. Біз әлемдік экспорттық көрініске қандай да бір түрде әсер етеміз бе?

— Қазақстанға әлемдік өндірістің 2%-дан да аз үлесі тиесілі. Егер әлемдік өндіріс 2022 жылы 765 млн тоннаға жетсе, ал біз болжам бойынша 13,2 млн тонна бидай өндірсек, біздің көлеміміз 1,7%-ға жетеді.

Демек Қазақстан бидай өсірмесе де, жаһандық деңгейде ештеңе өзгермейді

Бірақ Қазақстан әлемдік саудаға әсер етеді. Оның аясында бұл 200 млн тонна, біздің 7 млн тонна көлеміндегі экспортымыз 3%-ға жетеді, бұл қазірдің өзінде бірдей-ақ нәрсе. Сонымен қатар, біздің еліміз аймақтық түрде Орталық Азия мен Ауғанстан мемлекеттерін бидаймен қамтамасыз етеді. Міне, осы деңгейде бізде үлкен ықпал бар.

— Егер бұған қазір экономикалық соғыста әлдеқандай табыс тауып қалу мүмкіндігі тұрғысынан қарайтын болсақ, жоғалтарымыз көп бола ма?

— Жоғалтпаймыз, бірақ бізде жеткізілімдердің 80%-ы өңірлік нарық, оның да сатып алу қабілеті нашар. Бұл кедей елдер.

Иә, біз Еуропаға дурум, лен, хай про жеткіземіз, бірақ жеткізілімдер аз болғандықтан ықпалы айтарлықтай бола қоймайды.

Сондықтан Қазақстан үшін көршілеріміздің сатып алу қабілеті маңыздырақ, өйткені біздің бағаларымыз шексіз өсе алмайды

— Егер қорытындыласақ, күзде тамақ бола ма?

— Ол бар және болады, бірақ қымбатқа түседі. Себебі логистика мен сақтандыру санкцияларға байланысты қымбаттады. Көптеген ел қайтадан қорлар құра бастады. Сұраныс артып келеді, ал сұраныстың жоғарылауымен бағалар үнемі өсіп жатыр.

— Әлемде күзге қарай астық пен нан соңғы өнім ретінде қымбаттай ма?

— Мен дотациялайтын елдерде жақында өзекті деректерді қарағанмын, ең арзан ұн бірінші орында Беларусьте. Бангладеш пен Мысырдың алғашқы бестікте. Яғни, өндірушілерде де және экспорттаушыларда да ұн ең арзан.

Қымбат болған, әлі де қымбаттай түседі

— Астық пен нанның табиғи нарықтық бағасы қаншаға өседі?

— Күзге дейін қандай іргелі факторлар мен қандай оқиғалар болатынын ешкім білмейді.

ФАО 2022 жылы бидай 2021 жылғы деңгейге қарағанда 20%-ға қымбаттайды деген баға беріп отыр. Бірақ біз бұл 20%-ды көріп отырмыз. Қымбаттай ма, жоқ па, оны кейінірек көреміз

Мұның бәрі ауа райы мен климаттық факторларға байланысты. Жалпы алғанда, жаздық дақылдар бойынша біз қолымызда жоқ нәрсені үлестіруге асығып жатырмыз, ал біз әлі егуді аяқтаған жоқпыз.

Қалай болғанда да, тұтастай алғанда тұрақсыз жағдайды ескере отырып, азық-түлік бағасы қымбар болады. Жетекші сарапшылардың болжамы бойынша, бұл орта мерзімді тренд ретінде екі-үш жыл бойы сақталады. Қазір ФАО азық-түлік бағасының индексі тарихтағы ең жоғары көрсеткіштердің бірі екеніне назар аударып отыр.

— Алдағы екі-үш жылда бағаның шарықтауын күтеміз, содан кейін ше?

— Одан да қиын болады. Бұл көптеген өндіруші белгілі бір егістікке ауысуға мәжбүр болады. Мысалы, келесі жылы азық-түлікке, бидай мен жүгеріге пайдаланылатын дәнді дақылдарға арналған егіс алқаптарының өсуі күтіледі. Сонымен қатар, азық-түлік емес қажеттіліктерге арналған алаңдарды азайту болады.

АҚШ-та биоэтанолға арналған жүгері үшін шамамен 40 млн гектар жер алынды. “Жасыл” энергетиканың барлық арнасы да азық-түлік нарықтарын дүр сілкіндірді

Барлық осы жүгері этанолына қатысты тақырыптардың тағдыры сондай болмақ. Айтпақшы, қанттан биоэтанол өндірісі де азаяды, өйткені бір жағынан қант тапшылығы да бар.

Экспорттаушы елдер баламалы энергетика өнімдерін өндіру үшін пайдаланылатын алаңдарды қысқарту есебінен азық-түлікке арналған егіс көлемін ұлғайту үшін қолынан келгенді жасайды. Біз оған жақын арада куә бола жатармыз. Сонымен қатар, Еуропалық Одақ көмірге уақытша болса да оралуға дайын. Яғни, 2022 жылдан бастап әлемнің азық-түлік бейнесі біртіндеп өзгереді, ал дәл осы күзде белгілі бола бастайды.