Түркі әлемі одан да терең интеграция қарсаңында – саясаттанушы

Онлайн-кездесудің қорытындысы бойынша Түркістан декларациясын қабылдаудан басқа, Қазақстан биологиялық қауіпсіздік жөніндегі халықаралық агенттікті құруға бастамашы болды. Түркістан Түркі әлемінің астанасы болып жарияланса, өңірлік Түркі кеңесі өз дамуының жаңа эволюциялық сатысына шықты. Жақында ұйым БҰҰ-да халықаралық құрылым ретінде тіркеледі.

Түркі елдері өз ынтымақтастығын дамытатын бағыттар тізбесі айтарлықтай кеңейтілді. Бұл экономикалық, сауда және көлік байланыстары. Ол үшін “Астана” халықаралық қаржы орталығының алаңында түркі әлемі инвестициялық-интеграциялық қор құруды жоспарлап отыр.

Мәжіліс депутаты, Қазақстан президенті жанындағы ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің мүшесі, саясаттанушы Айдос Сарым түркі мемлекеттерінің бейресми саммитін тарихи оқиға деп атады.

Дамудың жаңа кезеңі

— Айдос, саммит қорытындысы бойынша қабылданған шешімдер мен мәлімдемелерден бұрын не есте қалды?

— Президенттер кездесуі онлайн форматта өткеніне қарамастан, біз әлемге жаңартылған Түркістанды көрсете алмадық, шара бәрібір де өтті.

Түркістан түркі әлемінің рухани астанасы ретінде жарияланды. Егер әріптес елдердің жұртшылығымен жұмыс жолға қойылса, Қазақстанға келетін туристер саны артады. Пандемияға дейін жыл сайын 2 млн-ға жуық қазақстандық Түркістанға мәдени-діни мақсатта келген деп есептелген. Егер бұл көрсеткішті басқа өңірлер мен елдер есебінен көбейтетін болсақ, онда туристік сектордың дұрыс жұмыс істеуі жағдайында Түркістанға келгісі келетіндердің санын арта түседі.

Жалпы, Түркі кеңесі хатшылығы, Сыртқы істер министрліктері де ауқымды жұмыс атқарды деп санаймын. Ең бастысы —

бірнеше президенттің аузынан ұйым жетіліп, толыққанды халықаралық құрылым болуға келді деп айтылды. Бұл өте маңызды қадам

Сондай-ақ, ұйым тек мәдени-ағартушылық және гуманитарлық мәселелермен шектелмеуі керек деп көп айтылды. Түркі кеңесі, түркі академиясы және басқа да құрылымдар жинақтағанның бәрі монетизацияланып, экономикалық бағытқа көшуі тиіс.

Қазақстан президенті түркі елдеріндегі жобаларды қаржыландыратын еркін экономикалық аймақ, үлкен инвестициялық қор құруды ұсынды. Көлік әлеуетін, соның ішінде Тұран бағытын дамыту туралы маңызды идея айтылды.

Ұйым 2009 жылы құрылған. Осы жылдар ішінде эволюциялық жолмен ол толыққанды құрылымға айналды.

Жаңа байланыстар – жаңа нарықтар

— Пандемияға қарамастан дейсіз ғой!

— Біз пандемия тек қауіп төндіріп қана қоймай, жаңа мүмкіндіктер ашатынын түсінуіміз керек. Әлемдегі жағдай тез өзгеруде.

Бірнеше ай ішінде Кавказ аймағының маңызды мәселелерінің бірі – Таулы Қарабақ қақтығысы шешілді. Сонымен қатар, әлемде санкциялар соғысы, Батыстың Қытаймен және Ресеймен қарама-қайшылығы өршіп тұр. Осының бәрі сізді ойлануға, жағдайды дұрыс бағалауға, мүмкіндіктерді салыстыруға, ынтымақтастықтың жаңа форматтарын іздеуге мәжбүр етеді.

Көпвекторлы саясат жүргізетін мемлекет ретінде біз бұл қақтығыстарда біреудің жағын қабылдамауымыз керек. Біздің міндетіміз – әлемдік нарыққа шығудың жаңа жолдарын іздеу

ЕАЭО елдерімен белсенді ынтымақтастық біздің елімізге түркі әлемімен қатынастарды үдемелі дамытуға кедергі келтірмейді. Ортақ тарихи және мәдени тамырлар ынтымақтастыққа жаңа серпін береді.

Түркі ұйымының көптеген елінде континенталды және теңізге шығу мүмкіндігі жоқ. Бірақ ондай елдер бар, сондықтан үлкен нарықтармен байланысты.

Бүгін біз Өзбекстанның әлемге қалай ашылып, оңтүстікте Үндістанға және басқа аймақтарға қарай жылжып келе жатқанын көріп отырмыз. Түркіменстан өзгеруде. Оның Ауғанстанмен белсенді ынтымақтастығын талдау жеткілікті. Әзірбайжан мен Түркия да Пәкістан бағытында алға жылжуда.

Бұл нарықтар өте қызық. Әсіресе 1,5 миллиард халқы бар Үндістан

Теориялық тұрғыдан қарағанда, егер Қазақстан тату көршілік пен әріптестіктің белдеуіне айналып, айналасында түрлі іскерлік орта құратын болса, бұл әлемдік қақтығыстардың бізге кері геосаяси ықпалын барынша азайтатын болады. Соның ішінде, әңгіме Қазақстанды басқа адамдардың қақтығысына тартуға жасалған кез келген әрекеттен қорғау туралы болып отыр.

Түркі қоғамдастығы көріп отырған үлкен достық нарыққа ие бола отырып, қазіргі мүмкіндіктерді монетизациялауға және экономикалық өсуді қамтамасыз етуге тырыспау үлкен қателік болар еді.

Түркістан – Түркі әлемінің өзегі

— Түркі кеңесі құрылған сәттен бастап біздің елдеріміз гуманитарлық және мәдени-ағарту бағытында көбірек ынтымақтасып келеді. Сұрақтардың кең спектрі қазірдің өзінде жинақталып үлгерген нәрсені жоғалтуға әкелмей ме?

— Жоқ деп ойлаймын. Керісінше, түркі мемлекеттерінің ортақ тарихы, мәдениеті мен дәстүрлері экономикалық және өзге де байланыстарға мүмкіндіктер ашады. Жалпы іргетас пен менталитетке жақын халық – бұл қолда бар әлеуетті экономикалық байланыстарды нығайтуға бағыттау үшін ең жақсы құралдар.

Президент пандемия кезінде елдер арасындағы тауар айналымы 11%-ға төмендегенін айтты. Бұл қарым-қатынастың тірі екенін көрсетеді. Бұл шектеу шараларына байланысты Түркия мен Әзербайжан ала алмаған туризм. Бұл бұзылған сауда байланыстары. Біздің елдеріміздің экономикаларының едәуір бөлігі адамдар арасындағы осы байланыстарға байланысты.

Егер біз Түркістанды түркі әлемінің үлкен рухани-мәдени орталығына айналдыра алсақ, студенттердің алмасуын арттырсақ, онда экономикалық байланыстар күшейе түседі

Қазір әлемде инвестициялар түсінікті және ыңғайлы инвестициялық климаты, тұрақты саяси режимі бар достық аймақтарға барады. Мәдени-гуманитарлық факторлар – бұл сауда, инвестициялар және адами капитал алмасу үшін ең жақсы іргетас болып табылады.

Еуропалық Одақтың мысалы

— Жасанды интеллект, цифрландыруды, технологияларды дамыту тұрғысынан ынтымақтастықты тереңдету көзделді. Бұл нақты ма?

— Әр елде жетістікке жеткен бағыттар бар. Бұл мүмкіндіктерді бүкіл түркі қоғамдастығын дамыту үшін пайдалануға болады. Себебі біз жеке-жеке Қытай немесе АҚШ сияқты маңызды емеспіз, бірақ,

егер жеке адамарды емес, жалпы қарайтын болсақ, бір-бірін толықтырып отырады десек, өте қатты дамуға болады

Жалпы сыртқы саясаты бар үлкен аумақ болып табылатын Еуропалық Одақты еске түсірейік. Оның тарихы нашар оқиғадан басталды – көптеген адамның өмірін қиған Екінші дүниежүзілік соғыстан. Жаңа соғыстың алдын алу үшін бір нәрсе жасау керек болды. Осылайша елдер біз көріп отырған форматқа келді.

Түркі интеграциясының ортақ мәдениет пен дәстүрден, яғни гуманитарлық өлшемнен басталғаны, меніңше, ынтымақтастықтың одан да қызықты форматы.

Үлкен жоспарлар мен жаңа көзқарастар

— Елдеріміздің экономикасы әртүрлі. Мүмкіндіктері де. Қандай да бір жобаларды ықтимал қаржыландыру көлеміндегі бұл айырмашылық елдер арасындағы алауыздыққа әкеп соқпай ма? Жағдайы төмен елдерді қаржыландыруға бағытталған ортақ түркі әмиянын жасау керек пе?

— Бүгінгі Еуроодақты мысал ретінде қарастырсақ та, экономикалық, адами және ғылыми әлеуеті бірдей елдер жоқ. Черногория мен Словения өте кішкентай. Үлкен елдерден Германия мен Франция бар. Күшті ғылыми дәстүрлері мен мектептері бар елдер бар, ал басқаларында бұл көрсеткіш шамалы. Айырмашылыққа қарамастан, бәрі бір-бірін табады. Мұны біз түркі елдері де жетуге тиіс күшті одақ туралы айтып отырмыз.

2021 жылдың қараша айында өтетін Ыстамбұл саммиті нақты құжаттарға қол қоюдың айқындаушы, маңызды кезеңі болады

Экономиканы, өзара сауданы, адамдар мен капитал алмасуды дамыта отырып, біз серіктестермен қол жеткізілген мүмкіндіктерді қайта бөлу мүмкін болған кезде сенім деңгейіне жете аламыз. Бұл бәсекелестік емес, түрлі бағыттар бойынша жоспарлы даму болмақ. Осылайша артта қалғандар алдағыларды қуып жетеді. Қуатты интеграциялық құрылымды құру қажетсіз бәсекелестік, мүмкіндіктер мен әлеуетті өлшеуге деген ұмтылыс мәселесін жояды.