Досаевтың теңге бағамын тежемеуге ақылы жетеді — сарапшы

Ерболат Досаевтың қызметтік мансабы әсерлі. Мемлекеттік қызметте тәжірибесі мол шенеунік кәсіпкерлікпен де айналысып көрген. 90-шы жылдардың соңында “ТұранӘлем” банкінің топ-менеджері болды. 2006 жылдан 2012 жылға дейін “Қазинвестбанк” Директорлар кеңесін басқарды. Реттеуші әрекетінен зардап шеккен адам ретінде Ұлттық Банктің жаңа басшысы енді қалай әрекет етеді? Бұл туралы экономист Әсет Наурызбаев саралап көрді.

Теңгерімді саясат

— Досаев тағайындалғаннан кейін валюта бағамы да үнсіз қалмады, девальвация туралы әңгіме қозғалды. Ұлттық Банк төрағасының ауысқанынан не күтуге болады?

— Ерболат Досаевтың саясаты біршама теңдестірілген болады деп есептеймін. Алдыңғы басшы, былайша айтқанда, “тек біржақты” әрекет көрсетті. Данияр Ақышев қаржы саласының білікті маманы, бірақ макроэкономика – бұл оның саласы емес. Ол инфляцияны басқару үшін мөлшерлемені өсіріп отырды.

АҚШ-та да, мәселен, нарыққа үлкен ақша құйылды, бірақ бұл қандай да бір инфляцияға әкелмеді

Экономикаға сәл кеңінен қарау керек. Іс жүзінде бұл қаржы техникасы. Ұлттық банк шаблон бойынша жұмыс істейді. Себебі, бастысы мультипликаторлардың есебі емес, олардың бағалауы ғой. Бұл мультипликатор инфляцияға қаншалықты әсер етеді. Міне, осы оқиғаның инфляция өлшемдерімен арақатынасы өте нашар болды. Ұлттық Банк инфляциялық болжамдар процесін іске қосты. “Олар мұны қалай елестетеді екен” деген сұрақ туындайтын. Базарларға барып, шемішке сататындардан инфляциядан не күтетіндерін сұрап жүрді ме? Ал олар 7,5 және 8% арасында болады деп жауап берді ме? Бұл абсурд қой.

Девальвациялық болжамдар бойынша, әрине, мысалы бағамды болжауға болады, бірақ инфляциялық болжамды емес. Базардағы саудагерлерде баға айына 5-6%-ға ауытқып тұрады — бұл қалыпты процесс. Біз жазда қиярды 200-ден, ал қазір 2 мың теңгеден сатып алдық па? Сатып алдық. Бірақ қияр бағасы бірнеше есеге өсті, ал бұған дейін ол бірнеше есеге төмендеген еді. Әрине, бәрі әрдайым қымбаттайды деп айтуға болмайды.

Қияр күзде ең арзан болып тұрған кезде ешкім дефляциямен күресу керек деп айқайлаған жоқ. Бұл психология

Сондықтан мен Досаев әлдеқайда тәжірибелі адам деп ойлаймын. Яғни ол нақты экономиканы түсінеді. Кәсіпкер үшін пайыздық мөлшерлеме не екенін түсінеді. Ол пайыздық мөлшерлемелерді төмендету үшін күресетінін мәлімдеп те үлгерді. Ол өтімділіктің нарыққа кіретін каналдарын және валюта нарығына қалай өтуі мүмкін екенін жақсы түсінеді. Және ол бұл нарықтың қалай жұмыс істейтінін жақсы біледі. Яғни

банкирлердің бағамды тербелту үшін келісімдермен әрекет етуі сияқты жағдайларды жақсы түсінеді

Бұрынғы кәсіпкер ретінде ол бәрін зерттеді. Жалпы, оған Ұлттық банктің тиімді төрағасы болуына ешқандай кедергі жоқ. Мен осы ретте тек позитив көремін.

Нашар банктерді банкроттау керек

— Ал оның алдында қандай саяси міндеттер тұр?

— Әрине, оған саяси қысым көрсетіледі. Депутаттар мен басқа да ықпал етуші күштер. Әсіресе көмек алатын не алмайтын банктер.

Бірақ тағы да,

Досаевтың жақсы бэкграунды бар — оның банкі банкротқа ұшырағанда, неге екені басқа банктер құтқарылды

Яғни, ол қолдаудың бейсимметриялық түрін өзі де сезінген. Сондықтан, менің ойымша, ол банктерді қолдауға барынша салмақты қарайды.

— Бұрын қолдау тапқандардан кек ала ма?

— Бұл ірі тұлға үшін ұсақ дүние. Жай ғана салмақтылық танытады және оған әсер ету қиын болады.

— Тағы да жаңа банкроттар болатыны жайлы және жаңа көмек туралы әңгімелер қозғалып жатыр. Бұл жалғаса ма немесе банктерді банкроттау таза “ақышевтік” саясат болды ма?

— Әрине, нашар банктерді банкроттау қажет, қаншалықты ірі болса да. Өйткені халықаралық қаржы институттарының өзіндік позициясы бар. Бұл олардың too big to fail деген мағынасы (банкроттығы жалпы экономикаға апатты салдар әкелетін банктер туралы — ред.). Шын мәнінде, мен never big to fail деп есептеймін.

Банкрот болмайтын ештеңе жоқ. Әрине, бұл қаржы нарығында қандай да бір күйзеліс тудырып, ыңғайсыздық әкеледі. Дегенмен, өз банктерін нашар басқаратын меншік иелері жазалануы тиіс.

Көріп отырғанымыздай,

БТА-дан бастап, негізінен өз меншік иелеріне несие берген банктер “құлдырауда”

Мұның барлығы — қазақстандық банкирдің банк тұрғызып, депозиттерді тартып, несие алу әдеті. Мен “Халық” арқылы осы оқиғаны қаншалықты сынасам да, бірақ бұл бизнес ретіндегі банк. Григорий Марченконы да, Үміт Шаяхметованы да, банктің меншік иелері де қолпаштауға тұрарлық — олар банкке өз компанияларына несие тарту құралы ретінде емес, бизнес ретінде қарап келеді.

Банкирлердің көбі керісінше деп ойлайды. Әсіресе, “Казком” әртүрлі меншік иелерінің арасында жүрген кезінде бұл көрініс тапты

Сондықтан да Досаевтың тағайындалғанына оң көзқарастамын, оның экономикаға көзқарасы кең, тәжірибелі. Және Ақышевке қарағанда әсер ету топтарынан әлдеқайда тәуелсіз.

Девальвация және қымбат доллар

— Девальвация мен доллардың 450-470 болуы қаншалықты мүмкін?

— Бізде белгісіздіктің басты факторы — бұл Ресей. Санкцияларға байланысты рубль бұдан да қатты құлдырауы мүмкін. Қазірдің өзінде төменге сырғып кетсе де, онда көмірсутектер, металдар мен астық бар. Ресей жаһандық тұрғыда теңдестірілген. Ол резервтерді жұмсамай, жинақтайды. Бірақ капитал нарығынан ақша шығарылуы мүмкін.

Егер біз Ресейсіз өмір сүрсек, шекара темірден болар еді, біз өзімізге теңгенің орнына долларды іске қосуға мүмкіндік бере алар едік. Онда Ұлттық банктің де қажет жоқ, барлық банк өздері өмір сүрер еді. Әрине, экономиканы басқару үшін өзгерістерге тез жауап беретін жақсы команда қажет болады.

Бірақ Ресеймен шекара темір емес. Барлығы сауда балансын өз жағына қарай өзгертіп отырады.

Бізде алмасатын тауар көлемі үлкен, сондықтан бағам өзгерген сайын біз Ресейге қарай қашуға мәжбүрміз

Бәрінің есінде шығар, 2014 жылдың соңында бірнеше ай бағамды ұстап тұрғанда көптеген қазақстандық Ресейге ең болмағанда шаңсорғыш сатып алайық деп барғандары. Біз үшін басты көрсеткіш — мұнай бағасы емес, Ресей, себебі олар Ресейге де әсер етеді.

— Ақышев валюталық реттеуден бас тартты, 2018 жылы екі рет интервенция жасады. Егер рубль құлдырап, артынан теңгені ілестірсе, Досаев заманында да интервенция бастала ма?

— Жоқ деп ойлаймын. Ол қаншалықты қажет? Бұл қандай да бір жасанды саяси логика. Менің ойымша, экономикалық агенттердің 90%-на бағамның қандай болатыны маңызды емес. Бұл шетелге шықпайтын, импорттық заттар сатып алмайтын адамдар, тіпті сатып алып жатса да, бұл саудасының негізгі бөлігі емес.

Ел ішіндегі тауарлардың көпшілігіне баға тепе-теңдігі жанама әсер етеді. Бірақ бұл бағам айырмашылығынан әлдеқайда алыс тепе-теңдік

Бағам өзгерістерінің ықпалына түсу үшін тауарлардың үлкен көлемін қайта бағалауымыз керек, жаңа бағалар бойынша жеткізуіміз керек, біздің ішкі өндірушілер тіпті сары майдың бағасын көтеру үшін де жаңа келісімдер жасауы тиіс болады. Ішкі нарықтың әдеттерін ысырып қоя алмаймыз. Қымбатқа сатып алуға дайын шетелге май сатуды бастау үшін көп жұмыс атқару керек: сатып алушыны табу, онымен келісім-шарт жасасу, ақша қатынастарын құру. Бұл ұзақ уақыт алады, және бұл тербелісті өте баяулатады. Тауар нарығының күші де, әлсіздігі де осыда.

Бағамды ұстап тұрудың экономикалық та, саяси да мәні жоқ. Ақышевтің еңбегі сол — экономикалық агенттердің басым бөлігін волатильді бағытқа үйреткен. Досаев кезінде интервенциялар болуы мүмкін емес.

Ұлттық банктің жаңа басшысының мұнымен айналыспауына ақылы жетеді деп ойлаймын. Және бұл дұрыс саясат

Бағамды ұстап тұру — бұл ел аумағына долларды кіргізіп, Ресей рублінің құнсыздануынан ләззат алу. Егер күрт ауытқулар болса, қысқа мерзімді жасанды саяси реттеу орын алатын шығар. Бірақ тұтастай алғанда, теңгенің макроэкономикалық бағамы рубльге қарай жүреді.