Судьялардан бастық жасаудың қажеті жоқ — адвокат сот реформасы туралы

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстандағы сот жүйесін реформалауды жұмыстың басым бағыты деп атады. Ол тиісті заң жобасын 2021 жылы қабылдауды тапсырды. Оның айтуынша, сот жүйесін дәйекті де жүйелі жаңғырту – маңызды қадам. Бұл әділ сот төрелігін қамтамасыз ете алады.

Азаматтық қоғаммен бірге

Президенттің тапсырмасын қалай жүзеге асыруға болады? Біз адвокат Айман Омарованың пікірін сұрауды жөн көрдік.

— Қазақстанда сот жүйесін реформалауды неден бастау керек?

— Мен сотты, прокуратураны, ІІМ мен басқа да құқық қорғау органдарын, сондай-ақ адвокатураны бірге реформалау қажет деп санаймын. Егер біз тек соттарды реформалайтын болсақ, нәтиже жартылай болады. Барлығы параллель, синхронды болуы керек. Бұл біріншіден. Ал екіншіден,

сот жүйесін судьялардың өздері реформаламауы керек

Мұны азаматтық қоғамның пікірін ескере отырып жасау керек — олар көп дәрежеде қатысуы керек. Өйткені сот жүйесінде жүргізілетін өзгерістер бүкіл елдің азаматтарына қатысты. Әйтпесе, реформа тек белгілі бір мүдделі тұлғаларға ыңғайлы болады.

Судьялардың қозғалысы

— Реформалауды әсіресе қажет ететін сот жүйесіндегі қай мәселелер?

— Бірінші мәселе — судьялардың тәуелсіздігі. Екінші мәселе – олардың кадрлық қозғалысын қамтамасыз ету керек, тек қызмет бойынша ғана емес. Менің ойымша, Жоғарғы Сотта ең ұзақ қызмет мерзімі екі жыл болуы керек. Жалпы, аудандық сотта кем дегенде бес жыл жұмыс істегеннен кейін судья қалалық сотқа, содан кейін облыстық сотқа, содан кейін Жоғарғы сотқа, содан кейін аудандық сотқа оралуы керек. Осылайша,

барлық судья шеңбер бойынша әртүрлі лауазымдарға ауысуы керек. Бұл тәсіл оларға тәуелсіз болуға мүмкіндік береді

Жоғарғы судья аудандық судьяға қысым жасамайды, өйткені ол біраз уақыттан кейін оның орнын алатынын түсінеді, ал аудан, керісінше, оның басшысы болады.

Тек жоғары емес

— Қазақстандағы шенеуніктер әдетте тек жоғары қарай қозғалатынын ескерсек, бұл идея қисындылығы мен объективтілігіне қарамастан, аздап утопиялық болып көрінеді…

— Мен мұны түсінемін, бірақ мұндай тәсілді енгізу азаматтардың өздері үшін маңызды. Судьялар тек мансап сатысына көтерілгендіктен, көптеген адамдар өз мақсаттарына жету үшін ештеңеден бас тартпайды. Сыбайлас жемқорлыққа неғұрлым төмен лауазымға тартылған адам қандай пайда әкелуі мүмкін? Ол жас судьяларға не үйрете алады?

Ақпан айында Жоғарғы Соттың судьясы судьядан пара алды деген күдікпен ұсталды. Сыбайлас жемқорлық соттарда да орын алды

Оны болдырмау үшін судьялардың құқығы тең болуы керек. Бір судьяның апелляциялық сатыдағы сотқа баруы оның жетекші бола отырып, нақты істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыру кезінде төмен тұрған судьяға қысым жасайды дегенді білдірмейді. Іс жүзінде мұндай жағдайлар жиі кездеседі. Алайда, көптеген судьялар апелляциялық соттан кейін бұл судья жоғарыда жұмыс істейді деп күтеді — Жоғарғы сотқа, оған жасырын бағыну бар. Сондықтан судьяларды жоғары-төмен жылжыту өте қажет. Олар бастықтар емес, судьялар екенін есте сақтау үшін. Бастық болғысы келетіндер басқа жаққа барсын.

Қылмыстық процесті реформалау

— Мемлекет басшысы қылмыстық процесті реформалау туралы да айтып, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі жұмыстың басымдығын атап өтті. Бұл бағытта бірінші кезекте не істеу керек?

— Қылмыстық процесте ең маңыздысы — бізде де-факто жоқ тараптардың жарысуы мен тең құқылығы. Мен қылмыстық істерді қарау заңдылық, жариялылық, тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығы қағидаттарын сақтай отырып жүргізілуге тиіс екеніне назар аударғым келеді.

Жақында Парламенттің төменгі және жоғарғы палатасы “Адвокаттық қызмет және заңгерлік көмек туралы” Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізді. Адвокаттық және заң қоғамдастығының көпшілігі Парламент қабылдаған Заң Қазақстан Республикасының Конституциясы мен халықаралық нормаларды бұзады деп есептейді. Осыған байланысты мен Президенті жанындағы Ұлттық сенім кеңесінің мүшесі ретінде басқа адвокаттармен және заңгерлермен бірге Президентке Парламент қабылдаған заңға өзгерістер мен толықтыруларға вето қою туралы жүгіндім. Президент заңға қол қоймады және оны ҚР Конституциясына сәйкестігін тексеру үшін Конституциялық Кеңестің қарауына жіберді.

Адвокаттар қазіргі уақытта адвокаттық қызметті жүзеге асыру кезінде мемлекеттік органдарға, оның ішінде Әділет министрлігіне тәуелді. Мысалы, министрлік сотқа бастама жасауға және сот арқылы адвокаттарды өмір бойы лицензиядан айыруға құқылы. Ел президентінің өтініші бойынша Конституциялық Кеңес конституциялық іс қозғады, қарау 20 мамырдан кейін өтеді. Айта кету керек, бұл әдетте өте сирек кездеседі —

заңдардың көпшілігі парламент қабылдағаннан және президент қол қойғаннан кейін күшіне енеді

Қазіргі уақытта заң шығаруда тағы бір жағымсыз үрдіс бар. Мемлекеттік органдар азаматтардың мүдделерінен гөрі өз жұмыстарын жеңілдету үшін өз мүдделеріне көбірек өзгерістер мен толықтырулар енгізуге бастама жасайды. Бұл ретте халық үшін қызметтің жақсаруына сілтеме жасап қояды.

Тең емес

— Қасым-Жомарт Тоқаев сотта прокурорлар мен адвокаттардың нақты жарыспалылығына жағдай жасалуы тиіс екенін айтты. Бұған қалай қол жеткізуге болады?

— Жоғарыда атап өткенімдей, сот жүйесі мен құқық қорғау органдарын реформалаумен қатар адвокатураны реформалауды жүргізу қажеттілігі туындады. Егер сот жүйесіндегі реформаны судьялар емес, олардың қатысуымен жүргізуге тиіс болса, онда адвокатурадағы реформаны адвокаттардың өздері жүргізуге тиіс деп санаймын. Адвокатура мемлекеттік орган емес болғандықтан, бұл коммерциялық емес, өзін-өзі басқаратын және тәуелсіз ұйым.

Бүгінгі таңда біздің жүйеде айыптау басым. Сот төрелігі осыдан зардап шегеді, ал адамдар сот жүйесіне сенуден қалды

Заңдардың өзінде тараптардың бәсекелестік және теңдік принциптерін бұзатын, адвокаттар мен олардың клиенттерінің, сондай-ақ мүдделерін білдіретін азаматтардың құқықтарын шектейтін нормалар бар. Ал прокурордың қорғаудан гөрі құқықтары мен мүмкіндіктері бар. Қылмыстық істі тіркеу кезінде тергеуші, мысалы, оның барлық материалдарымен танысқан, ал адвокат көбінесе бұған шектеу қояды.

Біздің елде тіпті аудан прокуроры адвокатқа қатысты қылмыстық істі тіркей алады, ал прокурор үшін адвокат жоқ. Біз, адвокаттар, мемлекеттік органдарға тәуелдіміз. Ал мемлекеттік органдар өзара келісе алады. Қасым-Жомарт Кемелұлы өз сөзінде адвокаттардың өкілеттіктері көбірек болуы керектігін айтты. Олар да тыңдалып, азаматтарды қорғап, құқықтарды жүзеге асыруда тең мүмкіндіктерге ие болуы керек. Бірақ бұл үшін қылмыстық іс жүргізу кодексіне және басқа да нормативтік актілерге өзгерістер қажет.

Түсінікті болуы үшін

— Президент сондай-ақ қорытынды сот үкімі процеске қатысушыларға да, жалпы қоғамға да түсінікті болуы тиіс екенін атап өтті. Шешімдер әрдайым анық емес – бұл дұрыс емес тұжырымдар деген бе?

— Бұл жағдайда біз судьялар қабылдаған шешімдердің қозғалмауы туралы айтып отырмыз. Сонымен,

қылмыстық процесте қылмыстық істерді қарау кезінде судьялар көбінесе айыптау актілерін қайта жазады, азаматтарды ешқандай дәлелсіз және заңды негіздерсіз айыптайды

Мысалы, қылмыстық істер бойынша сіз көбінесе сот кейбір дәлелдемелерді негізге алып, басқаларын алып тастағанын дәлелдемейтін жағдайға тап боласыз. Сот заңсыз жолмен және күдіктінің құқықтарын бұза отырып алынған дәлелдемелерді қай негізде мойындамады және оларды дәлелдемелер қатарынан алып тастамады, бірақ бұл ретте осы дәлелдемелер негізінде айыпталушыны кінәлі деп таныды. Осындай үкімдер көбейіп келеді. Сонымен, заңсыз сотталғандар мен қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамдар да көбейеді деген.