Пандемияда мемлекеттік тапсырысқа байланысы жоқ кәсіпкерлік құлдырады — сарапшы

LS бизнес-порталы 2020 дағдарысын қорытындылады. Осылайша, ресурстың мәліметінше, 120 мыңнан астам заңды тұлға өз қызметін уақытша тоқтатқан. Тоқтатылған компаниялардың ең көп үлесі құрылыс саласындағы компаниялар. Жабылған компаниялардың жартысынан көбі құрылыспен айналысады. Дәл осындай деңгей тау-кен өнеркәсібінде байқалды. Үштен бірінен астамы-саудада, өңдеу өнеркәсібінде, ауыл шаруашылығында, көлік саласында байқалды. Қызметін тоқтатқандардың ішінде 19,7 мың заңды тұлға жойылды. 2021 жылы да бизнесті толығымен жабу үрдісі жалғасты. Тағы 6 мың кәсіпорын тарату сатысында.

Бұл ретте 2019 жылы премьер-министр Асқар Мамин ел экономикасы тұрақты даму жолында екенін айтты. Оның айтуынша, ондағы шағын және орта бизнестің үлесі 29,5%-ды құрайды. Әрине, пандемияны ешкім болжаған жоқ. Бірақ 2021 жылға қарай Министрлер кабинетінің ескі жаңа басшысы бұрынғы көрсеткіштерге оралуды жоспарлап отыр. Қай есептен? Экономист Айдархан Құсайынов қазіргі жағдайды түсіндірді.

Жақсы орын бос болмайды

– Егер экономиканың үштен бір бөлігі үлесіне тиетін ШОБ тез құлдырайтын болса, Үкіметтің жоспарларын жүзеге асыруға бола ма?

— Біріншіден, экономиканың 30%-ы қатты теңсіздікте. Мысалы, ШОБ-тің қазіргі жіктеуі бойынша 5-20 адамнан тұратын мұнай трейдерлері немесе брокер де ресми түрде шағын және орта бизнеске жатады. Базардағы контейнер де шағын бизнес. Дегенмен олардың айналымы әртүрлі.

Өз қызметін тоқтатқан немесе таратылған кәсіпорындар санына қараудың қажеті жоқ. Жылдар тұрғысынан қарау керек, өткен жылдармен салыстырғанда 2020 жылы кәсіпорындар саны қаншаға азайғаны маңызды.

— 2019 жылы өсім 8%-ға, ал 2020 жылы 19%-ға төмендеді.

– Динамиканы түсіну үшін жаңадан тіркелген кәсіпорындардың санын таратылған кәсіпорындардың санымен салыстыру қажет. Шағын бизнестің үштен бір бөлігі жабылғандықтан, жалпы экономикадағы ШОБ үлесі төмендеді дегенді білдірмейді.

Орта есеппен жыл сайын ірі кәсіпорындарда персоналдың 30%-на дейін жаңартылады. Бірақ кәсіпорын із-түссіз жоғалмайды, ол бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысады.

Яғни, жұмыстан кеткендердің санын ғана есептесек, жұмыс күшінің 30%-ы жұмыссыз болып шығады

ШОБ-өте мобильді субстанция. Бір кәсіпкерлік орнында басқа ЖК пайда болады. Республикада үш жылға толмаған ШОБ субъектілерін тексеруге мораторий ашыңыз, бірден көптеген кәсіпорындар жабылады. Олардың орнында жаңалары пайда болады.

Табиғи сұрыптау

– Сондықтан мен 120 мың кәсіпорынның қызметін тоқтатуды аса көңілсіз мәселе деп санамаймын. Сонымен қатар, пандемия табиғи іріктеу болды.

Бірі 2019 жылы бастады және әлі аяққа тұра алмады. Оларға жабылу оңайға соқты

Бірақ 10 жылдық және одан да көп тәжірибесі бар, клиент пен қаржылық көрсеткіштері бар бизнес дағдарысқа төтеп бере алды. Бірінің орнына екіншісі табылатыны анық. Сонымен қатар, салық төлемеу үшін 100 мың жеке кәсіпкер ресми түрде жабылдық деп хабарлауы мүмкін. Олар 42 500 теңге көлеміндегі мемлекеттің көмегін алу үшін өз қызметін тоқтата алады.

Шынында да маңызды ШОБ субъектілері жабылмаған шығар, әйтпесе біз бұл туралы білетін едік. Пандемияның сәтсіздікке ұшырағаны таңқаларлық емес. Ол болмаған жағдайда мен қатты таң қалар едім. Карантиннің ең басында мен үлкен сәтсіздіктен аулақ бола алмайтынымызды айттым, өйткені бәрі жұмысын бірден тоқтатты.

Бағымызға орай, бізде сауда экономикасы бар. Базарлар жұмысын жандандыру жеткілікті болды, ШОБ тағы да өркендеп кетті.

Егер біздің 9 айлық карантинді болжау мүмкін болмаса, бизнес тез қалпына келер еді. Бірақ күмәнға, айыппұлдар мен қорқыныштар болған 9 айлық түсініксіз карантин  осындай нәтиже берді.

Мемлекет және тапсырыс

– Ең көп таратылған және таратылатын кәсіпорындар – құрылыс секторы. 2020 жылы 21 мың немесе 51% құрылыс компанияларының қызметі тоқтатылды. Оның 2,5 мыңы жабылды. Оның 1 475-і жойылды. Бұл ретте елімізде құрылыстың қарқындауы байқалады, ал құрылыс — экономика драйвері. Мемлекет әлеуметтік тұрғын үй құрылысын белсенді түрде қаржыландырады. Ал кәсіпорындар неліктен жабылады?

— Барлығы өте қарапайым. Бізде олигополиялық экономика бар. Құрылыс секторы – экономиканың драйвері. Бірақ айналымды тек ірі ойыншылар өсіруде. Қалғандары жабылып жатыр. BI Group тендерсіз 15 COVID-19-бен күрес ауруханалардың 12-сін салғаны туралы мысал жеткілікті. Осы ауруханаларда құрылыс секторының қанша кәсіпорны табыс таба алатынын елестетіп көріңіз. Бірақ онда құрылыс алыбының мердігерлері ғана табыс тапты.

Құрылыс қарқыны көбінесе әлеуметтік тұрғын үй айналасындағы субсидияларға, жеңілдіктерге және келісімшарттарға байланысты

Бұл құрылысқа тапсырысты мемлекет бөледі. Кез келген мемлекеттік сатып алу — мемлекеттің шешімі. Бұл лоттар ондаған мың кәсіпорындар арасында бөлінбейтіні түсінікті. Олар жүздеген фирмалардың үштігіне бөлінеді. Бұл жаман ниет немесе сыбайлас жемқорлыққа байланысты емес. Мемлекеттік тапсырысты кәсіпорындардың үлкен санына бөлу мемлекетке физикалық жағынан ыңғайсыз.

— Яғни мәселе мемлекеттік тапсырыс жүйесін ұйымдастыруға келіп тіреледі ме?

– Жоқ. Мәселе – экономиканың дұрыс жұмыс істемеуі. Ол бизнеске, мемлекеттік сатып алуларға және квазимемлекеттік сектордың сатып алуына субсидия мен дотацияларға тәуелді болып отыр. Яғни экономика қандай да бір түрде мемлекеттік қаржыландыруға негізделген.

Бұл бір көзден қаржыландыру ретінде анықтама бойынша бүкіл экономиканы физикалық түрде қамти алмайды

Яғни бәсекеге қабілетті нарықтық жағдай жасаудың орнына бізде экономика бизнесті мемлекет қолдауы арқылы құрылады.

Саны азайып, үлесі өсуде

— Қиын кезеңдерде мемлекеттік тапсырыспен байланысты адамдар аман қалды ма?

– Иә. Оған тікелей қатысу міндетті емес. Мемлекеттік ақшаның ағынында болуы жеткілікті. Ал жеке тапсырыс бойынша құрылыс жүргізген кішкентай құрылыс фирмаларының жағдайы қиындады. Сондықтан да, құрылыс секторы жалпы өсіп, ондағы кәсіпорындар саны қысқарып бара жатқаны байқалады.

– Басқа салаларда жағдайда осындай ма?

– Иә. Сандық тұрғыдан алғанда, мемлекеттік тапсырысы бар кәсіпорындар әрқашан ІЖӨ-ге үлкен үлес қосады. Өйткені, мемлекет әрқашан белгілі бір қызметтің миллиондаған бірліктеріне тапсырыс береді.

Мемлекеттік сатып алуға түскен бизнес, заңды түрде шағын болса да, үлкен болып саналады

Демек, республикада айналымы өте аз шағын кәсіпорындар көп екендігі статистикалық тұрғыдан көрінеді. Олар пандемияда жапа шекті. Міне, біз кәсіпорындар санының азаюын көріп отырмыз. Бірақ үлесі мен құны бойынша нақты сандар мүлдем басқа.